Lytt til artikkelen:

Ida Lødemel Tvedt

ida@dagogtid.no

Eg elskar standup fordi god standup er den mest nakne og konfronterande kunstforma eg veit om. Difor trur eg òg at standupen er ein bra plass å rette merksemda om ein vil forstå kva slags kjensler som er i sving i ei bestemt tid. Og om ein skal forstå samtida via standup, må ein sjå mot dei anglofone scenene, mot England og USA, for det er helst der standupen veks og utviklar seg.

Ein gong i tenåra introduserte fetteren min meg for Mitch Hedberg og Eddie Izzard, to komikarar som slo ned i meg slik berre språkmagikarar som dramatikaren William Shakespeare og rapparen Missy Elliott hadde gjort det fram til då. Desse standupkomikarane laga setningar som var så reine, rytmiske og stramme at dei var som små reisverk ein kunne flytte inn i. I desse romma var konvensjonell syntaks ommøblert for alltid å lande på ordet med mest slagkraft, slik at setningane alltid verka forløysande. Vitsane hadde mykje til felles med dramatikk og poesi, berre at vitsane i tillegg hadde desse vanvitig tilfredsstillande punchlinene. Som Jerry Seinfeld seier: «Poesi er dårleg standup. Det er nøye utvalde ord utan latter på slutten.»

Ein god vits er ofte eit paradoks kokt ned til beinet. Eit lynkurs i å leve med ambivalens. Slik kan den gode vitsen gi ei eiga form for trøyst. Og det er difor, trur eg, at eg på kveldar med litt frynsete nervar, kan sette på eit standupshow eg kjenner, i bakgrunnen, og la lyden av det bysse meg i søvn. 

For standup er eit menneske åleine framfor eit publikum, utan andre rekvisittar enn ein mikrofon, og eg veit ikkje om noko format som betre syner kunstnaren som radikalt sårbar. Der står dei heilt åleine og overgitt til publikum og latterleggjer livet for å forløyse dei som ser på.  

Det er dette eg saknar i alle dei glatte, sjølvsikre, bøllete norske komikarane. Og på mitt mest irritable har eg undra meg over kva det er med Noreg som gjer at komikarane våre manglar den tragikomiske forståinga av menneskeleg veikskap som kjenneteiknar genial standup. Vi har produsert mange kunstnariske melankolikarar, som Munch og Hamsun og Knausgård, så korfor greier vi ikkje uttrykke melankolien i komedie? Er vi så moralsk arrogante og friksjonsfrie her i nord at kulturen vår er ute av stand til å produsere eit skikkeleg vitsande undergrunnsmenneske? 

Linn Skåber snakka nyleg om noko liknande i eit intervju. Ho sa at om ho skulle vere heilt ærleg, så blei ho litt frustrert over at dei unge komikarane no om dagen var så flinke, så lite opprørske, så nøgde med berre å likne på dei som var før dei. Kvar er dagens Kristopher Schau, spurde ho. Kvar er den nye komikaren som vil sjokkere dei vaksne ved å sette seg sjølv ein glasboks på ein offentleg plass, slik han gjorde, nettopp for å eksperimentere med fornedring? 

Standupen eg er interessert i, er sofistikerte eksperiment i fornedring: På den eine sida eksponerer han fornedringa, og på den andre sida gjer han tilskodaren medviten om seg sjølv som medskuldig i fornedringa. Det er dette dei speler på, komikarane som eg elskar med ein iver som eg ikkje klarer å mane fram for andre slags kunstnarar. Og det dei alle har til felles, har eg tenkt, er at dei er råka av ei djup sjølvforakt. 

Men så kom den store konfrontasjonen i 2018: Braksuksessen Nanette på Netflix, eit slags antistandupstandupshow av den tasmanske, lesbiske komikaren Hannah Gadsby. Showet var eit oppgjer med standupsjangerens krav til komikarar om å fornedre seg sjølv for å underhalde andre. Ho fortalde korleis ho heile karrieren hadde stått på scena og gjort det alle komikarar som representerer marginale grupper, gjer: Ho spelte klovn og lét dermed publikum reinse si eiga forakt gjennom hennar sår. Ho forklarte den tradisjonelle standuplogikken: Ein bygger opp spenning i rommet, gjer publikum ukomfortable, og så forløyser ein dei frå det ukomfortable med ein punkterande vits på sin eigen kostnad. Ein tar børa frå publikum og legg henne over på seg sjølv. Dette er standupens sadomasochistiske grunnstruktur. 

Men no orka ho ikkje lenger. Ho nekta å halde fram med å spele homokortet og vitse om valden ho hadde vore utsett for. For valden var reell, og han gjaldt mange fleire enn henne sjølv – folk som ikkje hadde ein mikrofon som kunne trylle fram kunst frå liding. 

Indignasjonen i showet hennar var heilt fortryllande. Det var framleis morosamt, det var framleis humor, men det var ikkje ha-ha-morosamt, ikkje forløysande. Det var ein antikomikk som spegla samtida den hausten for vel to år sidan heilt perfekt. For det var jo ein augneblink som i allmenta handla nettopp om å seie «nok er nok» til overtramp ein hittil hadde lært å fnise vekk. Gadsby var nettopp det folk ville ha akkurat då, fordi ho nekta å forløyse publikum med lettkjøpte, sjølvutslettande punchliner. 

Ein ser noko som minner om Gadsbys sardonisk distanserte bransjekritikk i den pur unge amerikanaren Bo Burnhams standupsong «What’s Funny». Her gir han døme på korleis dårleg komikk nyttar sjølvfornedring eller hån og forakt for veikskap som snarvegar til latter. Han syng at standup eigentleg er svært enkelt: «Om du er ein komikar av asiatisk opphav, seier du berre ’Mor mi har verdas raraste aksent’, og så etterliknar du ein kinesisk aksent, fordi alle ler av ein kinesisk aksent, fordi dei i all løynd tenkte at folket ditt var latterleg, og no har du gitt dei ein sjanse til å uttrykke den kjensla offentleg.»

Ein kunne ane ein tendens her. Eit oppgjer med sjangerens indre vald. Eg måtte tenkje meg om ein gong til. Om eg tidlegare hadde konkludert med at det eg elskar med standup, har med sjølvforakt å gjere, så melde no spørsmålet seg om kva slags sadisme det er i oss som publikum, som gjer at vi vil sjå komikarar rulle seg i eigen skit på scena.

Det heile blei klarare for meg denne veka, då eg såg «Weakness is the Brand», det splitter nye showet til ein av mine desiderte favorittar blant nolevande standupkomikarar, Maria Bamford – ei bipolar dronning av imitasjonar som absurd nok er snålare når ho er seg sjølv, enn når ho etterliknar andre. Det er som om hennar eigen personlegdom er eit slags absurdistisk ground zero. Ho verkar ko-ko, heilt til ho glir over i ein imitasjon av mor eller syster si. Det er forvirrande, for ein veit aldri heilt kvar ein har henne, kvar grensene for hennar eigen galskap bikkar over i teater. For ho overdriv utan tvil, utnyttar dei sanne forteljingane om dei mange innleggingane og samanbrota sine for å skape komisk effekt, og lar oss få vite det. 

Ho fortel til dømes om kvinna som synest at Bamford kunne ta litt meir medisin for å få bukt med den kroniske skjelvinga. «Forstår du ikkje», svarer liksom Bamford kvinna, medan ho løftar ein skjelvande, formanande pekefinger: «Veikskap er merkevara.» Ho har fått veikskapen til å jobbe for – ikkje mot – seg sjølv. «Eg er kanskje ko-ko», seier ho, «men eg er òg millionær.»

Det som er så forfriskande med dette showet, er korleis ho heile tida punkterer effekten som galskapen hennar alltid har hatt på publikum. Vi veit aldri heilt kvar ho mistar kontrollen, men trur på at ho gjer det innimellom, samstundes som showet er perfekt konstruert. Ho held oss som gummistrikkar festa mellom sanning og løgn, veikskap og styrke.

«Eg har ikkje noko nytt materiale om psykisk sjukdom», seier ho. «Eg vurderte å bekymre meg for akkurat det. Men så kom eg på at eg no går på antipsykotiske medisinar, og at det ikkje lenger er mogleg for meg å bekymre meg.» 

 Showet er òg ein protest mot krav om kvalitet. «Eg elskar middelmåtige opplevingar», seier ho og leverer eit vakkert forsvar for alt som ikkje er særleg bra gjennomført. «Kvifor må alt vere så bra?» seier ho. «Det flinke har vi sett før», seier ho: «Einstein! Beyoncé! The Muppets! Japan!» Det er berre den same gamle kombinasjonen av talent og arbeidsmoral. Kvifor skal berre den oppskrifta vere interessant? Ho seier ho vil feire 2-stjernerserfaringa og evna til å gi om lag 20 prosent til det ein vil utrette. 

Om nokon, minner Bamford kanskje litt om Mitch Hedberg, den grønsjete komikaren som eg var så frelst av i tenåra, som i åra før han døydde av ein heroin- og kokainoverdose, stod på scena og gøymde seg nervøst bak solbrillene medan han leverte minimalistiske eisetningsvitsar. Hedberg og Bamford er til liks med mange andre av favorittkomikarane mine keitete folk som trass i sjenansen kjenner seg heime på scena. Dei er av den kanskje sjeldne typen som først idet dei har mikrofonen og kan spele teater, greier å slappe av og vere seg sjølv. 

Kanskje Maria Bamford, Bo Burnham og Hannah Gadsby representerer ei dreiing i amerikansk standup, vekk frå ei total identifisering med eigne lyte, mot ei meir uttalt forståing av dei teatralske aspekta ved iscensett sjølvfornedring. Dette er i så fall interessant, all den tid «identitetspolitikk» har blitt både ei fane og eit skjellsord dei siste åra, særleg i USA. I denne nye dreiinga er det komikaren som, sjølv om ho er veik, også er den aggressive, konfronterande parten. Røynda boblar fram frå avskummet.

For nokre år sidan fann eg eit skjelett i fjæra i Lofoten. Det såg ut til å vere restane av noko som var dobbelt så stort som meg. Knoklane var kvite og glatte, slikka reine av bølgene. Eg bestemte meg for at det måtte vere ein liten kval. (Eg elskar kvalar, tenker på dei som symbol på metafysisk attrå, og har det med å sjå dei overalt.) Eg beordra han eg var i lag med, til å hjelpe meg å samle beina i plastposar, så vi kunne ta dei med heim. Vi fylte bagasjerommet og drog i veg. Men eg hadde ikkje tenkt over kva effekten blir om ein oppbevarer døde ting i eit bagasjerom i fleire dagar. Så eg blei overraska då bilen brått ein morgon var blitt ei kiste – stinkande, full av fluger og lopper. Kvar var dei komne frå? Beina hadde sett så sterile ut då eg plukka dei opp.

Løysinga, tenkte eg, måtte vere å koke knoklane reine. Men då eg gjorde det, breidde ein heilt utanomjordisk stank seg i stova. Eg hadde aldri kjent noko liknande. Eit avskum hadde stige til vassoverflata i gryta, og det var dette avskummet som no fylte det vesle huset vi hadde leigd via Airbnb, med ein stram eim av død og forderving. Vi måtte berre le, så ekkelt var det. Og den stakkars mannen kunne ikkje anna enn late som om han syntest skjelettprosjektet mitt var sjarmerande, ikkje sjukt plagsamt. 

Eg innsåg at eg ikkje kunne ta med meg heile skjelettet heim likevel, så eg valde ut det finaste beinet, kokte det litt ekstra, lufta det på trammen, og sende det til mor mi i bursdagsgåve. No ligg beinet på skjenken i barndomsheimen min og ser fint ut, men kanskje ikkje fullt så meiningsfortetta som eg først hadde fått inntrykk av. I det siste har eg til og med tatt meg sjølv i å mistenke at det kanskje ikkje er ein kval likevel, men at det som no står til pynt, kanskje eigentleg berre er lårbeinet til ei ku.

Slik er òg logikken i den beste standupkomikken: Først finn ein noko tilsynelatande overflatisk og såpeglatt, så viser den blanke overflata seg å skjule noko verkeleg forderva, så tek ein med seg fordervinga inn i stova og prøver å koke henne ned til noko – ein slags destillert symbolikk, setningar som nakne bein. Og i prosessen flyt eit avskum til overflata. I møte med avskummet reagerer ein først med kvalme, så med letta latter. Noko har blitt avdekt og forløyst. 

Ein plasserer restane på ein pidestall, midt i rampelyset, slik at ein kan sjå på det heile frå avstand. Det forderva har blitt estetisert og elevert. Og i prosessen har ein lært noko om å sjå det vakre i at vi alle berre er famlande, patetiske vesen som ikkje aner kvifor vi gjer som vi gjer, og er som vi er. Alle liv er latterlege om ein vel å sjå dei slik – og ved å syne nettopp det, tilbyr komikken ein slags etikk og erkjenningsmetode. Om å filosofere er – som Montaigne sa, med eit nikk til Sokrates – å lære seg å døy, så er kanskje standup kunsten å lære seg å gapskratte døden rett i kvitauget.

På overflata kan standupkomikarar verke sjølvopptatte og navleskodande, besette av sin eigen identitet. Men om ein ser nærmare, ser ein at eget i eit bra standupshow er som eget i eit godt essay: Det er berre ei maske, berre eit litterært verkemiddel, noko som blir nytta for å gjere den som snakkar, i stand til å seie noko friskt om grunnvilkåra i det menneskelege. 

Slik sett kan standupen fungere som ei overvinning av identitet. Ei latterleggjering av kjensla av at ein er unik, og at verda berre er mørk og mystisk. Standupen seier tvert imot: Det er såre enkelt, vi ser det berre ikkje, fordi vi står for nær oss sjølve. Det er som Charlie Chaplin sa: Livet er ei tragedie når ein zoomar tett på det, men om ein zoomar ut, er det ein komedie.