Siri Helle

helle.sirihelle@gmail.com

Eg trur vi alle har minst éin vi hugsar ekstra godt. Ein klem som var akkurat slik vi trong, akkurat då vi trong han mest. Sjølv har eg hatt ei venninne som gav så utruleg gode klemmar – klemmar som omfamna heile meg, som såg meg og alltid kjendest ekte.

Sidan har vi mista kontakten, men eg kan framleis hugse kor godt det var å kome til henne når noko var leitt – eller møte henne tilfeldig på gata og få ein klem berre fordi vi var glade for å sjå kvarandre. Klemmar og andre former for fysisk kontakt – berøring – er jo ikkje berre for tunge stunder, men òg for dei gode. For å syne nærleik, omsorg, kjærleik, støtte og hjelp.

Nett no må vi bokstavleg tala halde oss unna, i det minste andre enn dei aller næraste. Men koronaviruset er ein unntakstilstand. Vi vil, og skal, ta på kvarandre igjen. Vi skal ta på dei vi har sakna av heile vårt hjarte, og endeleg får sjå att, og dei vi ikkje eingong veit kva heiter. Vi skal røre ved varm menneskehud for å stadfeste ein iskald forretningsavtale, sette lepper mot lepper for å stadfeste at oss to skal det vere i gode og vonde dagar, og halde fast i ei hand som frå ein augneblink til den neste sluttar å klemme attende.

Tolv klemmar for å vekse

Det kostar ingenting. Lageret for berøring går ikkje tomt. I si ekte, genuine form kan ikkje berøring verken kjøpast eller seljast. Likevel vert det beint fram latterleg å seie at fysisk kontakt ikkje har verdi. Men kva verdi er det snakk om? Kan vi klare å måle han?

Det er gjort nok av forsøk på å kvantifisere trongen til klemmar. Den amerikanske terapeuten Virginia Satir vert gjerne kalla familieterapiens mor, og er spreidd over heile internettet med sitatet: «Vi treng fire klemmar om dagen for å overleve. Vi treng åtte klemmar om dagen for vedlikehald. Vi treng tolv klemmar om dagen for å vekse.» Vidare fløymer det over av små, søte bilete med tekstar som «Gjennomsnittspersonen ynskjer seg 13 klemmar om dagen» og «Ein klem må vare i 20 sekund for å ha medisinske eigenskapar».

Stemmer dette? Lat oss sjå litt på kva det å late nokon ta på oss fører til av reaksjonar i kroppen.

Nervar og kjærleikshormon

At hud er meir enn berre innpakning, veit vi. Men har du tenkt over kor kjensleg huda er? Var du klar over at fingertuppane har fleire nervesensorar i seg enn både tungespissen og kjønnsorganet? Huda vår har eit nervesystem som er i konstant tovegskontakt med hjernen: Hjernen kan sende meldingar til huda – om du har ein baby liggande på magen, til dømes, kan temperaturen i huda di auke om babyen er kald – men det føreset truleg at du er mottakeleg for å sette behova til babyen føre din eigne.

I den andre retninga går berøringssansen. Sanseapparatet hans ligg i huda og underhuda og består av forgreiningar av sensoriske nervefibrar: Enkelt forklart sit det ionekanalar ytst på avgreiningar av desse nervefibrane. Når desse kanalane vert deformerte av trykk (berøring), vert haldarane deira depolariserte, og det vert sendt ein nerveimpuls inn til sentralnervesystemet.

Via ryggmergen vert impulsen send vidare til den sensoriske hjerneborken, som står for tolkinga: På bakgrunn av karakteren til berøringa og tidlegare, samanliknbare erfaringar dannar hjernen seg eit bilete av handlinga, og han iverkset ein reaksjon.

Er trykket mot berøringssansen ein open, hjartevarm klem, er det mykje truleg at hjernen vil respondere gjennom å auke produksjonen av hormonet oksytosin. «Kjærleikshormonet» vert sleppt frå hypofysen ut i blodet, som bokstavleg tala spreier gode kjensler vidare ut i kroppen – oksytosin gjer oss nemleg meir avslappa, opne og omgjengelege. Hormonet er så å seie skapt for å knyte menneske saman.

Digitale problem?

Vi har altså godt av å vere fysisk nær kvarandre. Samstundes går samfunnet på mange måtar i motsett retning – vi sit stadig lenger unna kvarandre og kommuniserer gjennom digitale kanalar. Born veks opp i chatterom, og stadig fleire vaksne er single og bur aleine – utan tilgang til dagleg fysisk kontakt.

Psykolog og forfattar Peder Kjøs har skrive boka Berøring, og han er meir uroa for dei små enn for dei store:

– Små born forgår om dei ikkje vert rørte ved. Vaksne er nok ikkje like avhengige, vi treng ikkje verte haldne når vi har slått oss, til dømes. Men vi erstattar berøringa med noko anna, og berøringa tar andre former. Det er ikkje tilfeldig at ordet røre tyder både fysisk og mental mellommenneskeleg kontakt, seier han.

Han legg til at kontakt sjølvsagt er viktig, også for vaksne: Einsemd oppstår til dømes når det er ubalanse i trongen til å vere aleine og trongen til å vere saman med andre.

Kvifor lever gifte lenger enn ugifte? Har friske menneske lettare for å verte og forbli gifte? Er det sunt å vere gift? Ein veit ikkje sikkert, men ein av tre etablerte årsaksfaktorar er den psykososiale – verdien av støtte og stadfesting, både mentalt og fysisk. Kvinner som seier dei får mange klemmar av partnaren sin, har lågare blodtrykk enn dei som gjev opp færre klemmar. Å halde handa til partnaren samstundes som ein vert utsett for elektriske sjokk, dempar stressreaksjonen.

Intensjon og oppfatning

Dei gode eigenskapane ved å vere gift føreset likevel at ekteskapet er lukkeleg. Handlinga kan ikkje skiljast frå intensjonen, og å vere to er ikkje det same som at ein ikkje kan vere einsam. Snarare tvert om, meiner Peder Kjøs.

– Det må vere kvalitet på kontakten, ei berøring må oppfattast som god. Den verste forma for einsemd er kanskje å vere einsam saman med folk, meiner han.

– Er intensjonen bak handlinga like viktig som handlinga sjølv?

– I det minste korleis intensjonen vert oppfatta. Ei og same rørsle kan jo oppfattast heilt ulikt, om det er ei kjærleikserklæring eller tafsing, til dømes, seier Kjøs.

Han fortel vidare om forsøk som er gjorde der ein person skal røre ved ein annan som blindt skal tolke intensjonen bak handlinga – ømheit, til dømes:

– Vi klarer det ganske godt, altså. Sanseregisteret i huda vår er utruleg ømfintleg.

Då berøring var straff

Huda er ømfintleg, og ho hugsar. Om vi trur det digitale samfunnet gjev få høve til fysisk kontakt, rører vi nok temmeleg mykje meir ved kvarandre enn vi gjorde for til dømes 150 år sidan – og med mykje hyggelegare intensjonar:

– I det gamle bondesamfunnet var kanskje berøring oftare eit uttrykk for straff enn for omsorg, fortel etnolog Jonas Frykman. Han er tilsett ved Lunds universitet i Sverige, men har jobba mange år i Noreg og mellom anna forska på det gamle bondesamfunnet.

For om vi synest vi har lite fysisk kontakt i dag, har vi truleg hatt mykje mindre av det tidlegare.

– Eg trur ikkje vi skal rekne med at bønder rørte kvarandre særleg mykje, seier Frykman.

Ein tok kvarandre i handa når ein var samde om noko, men også den handlinga var strengt regulert, og initiativet måtte kome frå den med høgast status.

Ja, for like mykje som trongen til fysisk nærleik bind oss til andre flokkdyr, er berøring i høgaste grad samfunn og sosial kontroll – både i menneskelege flokkar og flokkar av andre dyr. Når ein hest klør ein annan med tennene, ber han samstundes den andre hesten klø seg sjølv på same stad. Men kva hest som helst kan ikkje gå bort til ein annan i ein flokk og be om å verte klødd.

Kjærlege arbeidshender

Sjølv om det er vanskeleg å omsette berøring, er det nok av dei som får betalt for å gjere det – og nei, eg tenkjer ikkje på prostituerte. For kva ville ein barnehagepedagog vore om han ikkje viste fysisk omsorg for borna han jobba med? Kva ville demensomsorg vore om ikkje pleiaren kunne ta den forvirra pasienten i handa, legge armen kring skuldra, rettleie, syne tryggleik og trøyste?

For det er skilnad på den berøringa sjukepleiaren gjev då, og den som er heilt naudsynt ved til dømes vask og stell. Likevel heng alt saman under den høge himmelen for sjukepleiaren: altruismen, at sjukepleiaren set sine eigne interesser til sides og berre yter det beste for pasienten.

Den anerkjende norske sjukepleieteoretikaren Kari Martinsen legg i sin omsorgsfilosofi vekt på at omsorg er ein relasjon mellom to menneske, men at det er ein relasjon utan forventning om motyting. Ei av fallgruvene er sentimentalitet: Sentimental omsorg reduserer etikk til kjensler. På den andre sida kan formålsrasjonaliteten gjere moralen for resultatorientert.

Omsorga må heller ikkje verte intim. Vi kjem ikkje utanom at det er ein balansegang. Vi kjem ikkje utanom i det heile: Ein av dei store forkjemparane for berøring i behandling var hudlege, professor og samfunnsdebattant Ole Fyrand, som før han døydde i 2018, både skreiv bøker og snakka om temaet. I artikkelen «Betydningen av hudkontakt» skriv han: «En berøring mellom to mennesker skjer når deres atskilte verdener oppleves som et fellesskap.»

Flokkdyret menneske må halde saman. Vi kan ikkje halde saman utan å røre ved kvarandre. Truleg er det rett og slett så enkelt som det.