Debatt om universitetspolitikk er nesten eit årleg ritual. No sist har eit innlegg av leiaren for Akademisk skrivesenter ved Universitetet i Oslo, Ingerid Straume, vekt ordskifte. Ho meiner det er for få offentlege intellektuelle i Noreg. Det har ført til eit nytt ordskifte om internasjonalisering av norsk akademia.

Dei seinaste åra har om lag halvparten av dei nytilsette i vitskaplege stillingar ved Det humanistiske fakultetet (HF) ved Universitetet i Oslo hatt utanlandsk bakgrunn, og i dei siste to har talet vore på mellom 70 og 80 prosent. Det melde leiinga ved HF i sumar.

Det er eit svært høgt tal om det syner ei allmenn utvikling. I 2018 hadde 29 prosent av det faglege personalet ved norske forskingsinstitusjonar utanlandsk bakgrunn, melde Nordisk institutt for studier av innovasjon, forskning og utdanning (NIFU) i 2020. Dette er over dobbelt så mange som i 2007. 80 prosent av desse var såkalla mobile forskarar med høg utdanning frå utlandet. Det er desse akademikarane denne kommentaren handlar om. Størsteparten av dei er tyskarar, deretter kjem svenskar og kinesarar.

Det er verdt å kaste eit blikk attende i tid for å forstå denne utviklinga.

«Innavl og kameraderi»

«Innavl og kameraderi ved Universitetet», var tittelen på ein kronikk av Ingunn Økland i Aftenposten i 2005. Ho meinte Universitetet i Oslo låg så langt unna internasjonalisering som mogeleg. «Unge forskere som ønsker fast stilling gjør kanskje klokest i å oppholde seg minst mulig i utlandet», skreiv ho og gav døme på tilsetjingsprosessar der interne, stundom underkvalifiserte, søkjarar gjekk framfor kvalifiserte søkjarar frå utlandet.

Kommentaren til Økland kom ikkje på eit tilfeldig tidspunkt. Akkurat då stod norske universitet framfor ein periode med omfattande nyrekruttering – for fyrste gong sidan 1970-åra. I løpet av dei næraste fem åra ville heile 450 medarbeidarar gå av for aldersgrensa.

Korleis gjekk det så dei påfylgjande åra? I 2005 fanst det berre eit lite tal utlendingar innanfor humaniora- og samfunnsfag. Ei vandring gjennom korridorane ved universitetet i dag viser utanlandske namn ved nærast annakvar dør. Men det er sjølvsagt ikkje slik at 450 stillingar vart fylte med utanlandske kandidatar. Mange stillingar er nedlagde, andre er omgjorde, og så bortetter.

Proteksjonisme

«Det UiO trenger aller mest, er hva mange fagmiljøer frykter fremfor noe: Europeiske tilstander med økt konkurranse og profesjonalisering», heitte det i 2005.

Men er europeiske universitet så opne for utlendingar som ein skulle tru? Eg gjorde eit raskt søk gjennom humaniora ved nederlandske universitet. Der har brorparten av dei tilsette nederlandske namn. Her finst ein og annan tyskar og amerikanar, men når det finst utlendingar, er det som regel tale om belgiarar som jobbar i Nederland; dei har jo kulturen og språket sams.

Faktisk er europeiske universitet atterhaldsame med å ta inn utlendingar. Det botnar i den beinharde konkurransen om stillingar i land der det har vore nedskjeringar, og dessutan ei større vektlegging av det heimlege språket og kulturen. Men situasjonen har òg vekt debatt; i Belgia har flamske universitet vorte kalla «proteksjonistiske».

Den unike norske satsinga på internasjonalisering skulle kanskje tyde på at universiteta våre steig på internasjonale rangeringar. Men Universitetet i Oslo ligg som nummer 102 på QS World University Ranking. I 2004 var det på om lag same posisjon, plass nummer 101. I mellomtida har plasseringa stige og dala, men stort sett halde seg i same område.

Norske talent

Men viktigast er ikkje slike rangeringar. Vi må ikkje gløyme ei enkel sanning: Universiteta våre blir gjennom skatten finansierte av det norske folket. Dei er der også for norske innbyggjarar, som kunnskapsbankar og for opplysning. Dessverre gjev ikkje formidling til ålmenta utteljing gjennom det såkalla teljekantsystemet.

I dag finst det utanlandske forskarar i Noreg som samlar publikasjonspoeng gjennom internasjonal publisering på engelsk. Ein del av dei vil nok gjera seg attraktive for prestisjeuniversitet i USA eller for universitet i heimlandet – dei er med rette kalla mobile forskarar. Og på hi side finst det forskarar som gjer store formidlingsarbeid utan å få utteljing.

Det står ofte i kontrakten deira at dei skal lære seg norsk innan tre år etter tilsetjinga, om dei ikkje talar eit skandinavisk språk frå før. Det finst sjølvsagt utlendingar som lærer seg høveleg norsk, men det finst òg historier om utanlandske tilsette som ikkje tek del i undervisning og sensurarbeid fordi arbeidsspråket er norsk. Og omvendt: nordmenn som kvir seg for å tala engelsk. Samtidig høyrer eg historier om utlendingar som søkjer seg til europeiske universitet, men ikkje får jobb fordi dei har aksent.

Men vi må lyfte blikket og tenkje prinsipielt. Skal vi få fram «offentlege intellektuelle», som vi byrja denne saka med, så trengst det eit større lyft. Teljekantsystemet må oppdaterast. Formidlingsarbeid på norsk bør då koma inn som ein aktivitet som gjev poeng. Og det bør stillast krav til kunnskap i eit skandinavisk språk ved tilsetjing.

Sist, men ikkje minst er denne situasjonen uheldig for norske forskingstalent. Kva signal sender det når institusjonen du studerer ved, knapt rekrutterer frå eigne rekkjer? Tanken bak er god nok: Noreg gjer til røyndom idealet om res publica literaria, eit intellektuelt samfunn der tenkjarar kan møtast uavhengig av nasjonalt opphav. Men det er naiv idealisme så lenge vi i praksis er dei einaste i Europa som lever opp til det. I mellomtida risikerer norske talent å møte stengde dører både i Noreg og ved europeiske universitet.

Ronny Spaans

Ronny Spaans er fyrsteamanuensis i norsk ved Nord universitet. Han underviser òg i nederlandsk ved Universitetet i Oslo.