Miljø

Per Anders Todal

peranders@dagogtid

Insekta har vore ein pest og ei plage for menneska gjennom det meste av historia. Insekt kan suge blod, spreie sjukdom, gnage sund husa våre og ete opp avlingane for oss. Men naturen klarer seg ikkje utan dei. Og dermed klarer ikkje vi menneske oss utan dei heller.

Dei siste åra har det kome stadig fleire illevarslande studiar om utviklinga til insektbestandane i verda, og storaviser i USA og Europa har publisert ei rekkje artiklar om «insekt-apokalypse» og «insekt-armageddon».

At svært mange insektbestandar går attende, og at ei rekkje insektartar er utrydda eller nær utrydding, er det solid vitskapleg belegg for. Det gjeld òg nokre av dei mest ikoniske insekta: I Nord-Amerika har bestanden av monarksommarfuglen – som er vakker nok til å utløyse store forskingsmidlar til overvaking – minka med kring 90 prosent dei siste 20 åra, synte ein studie frå USA i fjor. Men den nye uroa handlar ikkje om truga einskildartar: Det er totalmengda av insekt som ser ut til å falle raskt mange stader i verda. Og dette gjev grunn til uro for langt fleire enn insektentusiastane.

Reine frontruter

Mange av dei populærvitskaplege artiklane om insektdøden viser til personlege observasjonar: I Storbritannia saknar folk sommarfuglane i hagane sine, og mange hevdar at færre insekt enn før smell mot bilrutene når ein køyrer på landsbygda i Danmark eller USA. Så utbreidd er den siste observasjonen at insektforskarane kallar opplevinga for «frontrutefenomenet».

Men dette er ikkje vitskap. Den naturlege variasjonen til insektbestandar kan vere enorm frå år til år. Om ein skal seie noko om utviklingstrendar, treng ein skikkelege tidsseriar, og slike finst det sørgjeleg få av. Det er ein krevjande jobb å utføre systematisk, årleg teljing av insekt i eit gjeve område, og inntil nyleg har få sett behovet for å gjere noko slikt.

Men det er særleg to studiar som har skapt den nye uroa for insekta i verda, og desse to forfallssogene er henta frå vidt ulike økosystem. Den eine staden er ein regnskog i Puerto Rico, og den andre er naturreservat i Tyskland. Båe stader er det gjort vitskaplege observasjonar som tyder på dramatiske fall i insektbestandane dei siste tiåra.

Dramatiske fall

I fjor haust publiserte den amerikanske økologen Brad Lister funna sine frå den verna Luquillo-regnskogen i Puerto Rico. I 2012 fanga Lister insekt med same slag limfeller og håv og på dei same stadene i skogen som i 1976. Målt i vekt synte den samla fangsten hans ein nedgang på mellom 75 og 98 prosent. Fallet i insektbestandane hadde alvorlege ringverknader for livet i skogen, oppdaga Lister: Også insektetande fuglar, krypdyr og amfibium hadde gått sterkt attende.

Den andre studien kom i 2017 og var bygd på arbeidet til ei gruppe dedikerte amatørforskarar i den entomologiske foreininga i Krefeld i Tyskland. I 1989 byrja foreininga å fange flygande insekt i verneområde rundt i Tyskland, med strengt standardiserte metodar og til faste tider på året. Den samla vekta av fangstane vart registrert, og resultata var oppsiktsvekkande: På 27 år fall den årlege insektfangsten i eitt av områda med 76 prosent. Midt på sommaren var reduksjonen på heile 82 prosent.

Ulike årsaker

Insektkollapsane i ein karibisk regnskog og i tyske verneområde har neppe same årsaker, til det er økosystema og omgjevnadene for ulike. Lister meinte klimaendring låg bak det insekttapet han fann i Puerto Rico: Den lokale oppvarminga auka med kring to gradar frå 1976 til 2013, og det var blitt langt fleire ekstremvarme dagar. I Tyskland kan sprøytemiddelbruk eller eit meir intensivt landbruk i områda kring nasjonalparkane vere moglege forklaringar. Men mange insektforskarar ser på desse studiane som ulike uttrykk for det same store fenomenet: Menneskeskapte miljøendringar av mange slag legg eit hardt press på insekta i verda, og konsekvensane kan bli dramatiske. «Mistar vi insekta, kjem alt anna til å kollapse», har den britiske insektforskaren Dave Goulson sagt.

Fuglar forsvinn

– Vi veit framleis lite om omfanget av insektdøden. Men den kunnskapen vi har, tyder på ein markert nedgang i talet på insekt mange stader i verda. Og om insektbestandane minkar mykje, får det store konsekvensar for økosystema, seier Anne Sverdrup-Thygeson. Ho er professor i bevaringsbiologi ved Noregs miljø- og biovitskaplege universitet og forfattar av boka Insektenes planet.

Nokre av konsekvensane insektforsvinninga får i naturen, har allereie vist seg, seier Sverdrup-Thygeson.

– Insekt er maten for svært mange typar fuglar, amfibiar, øgler og ferskvassfiskar. Når det blir mindre mat til desse dyra, får det konsekvensar. Vi veit at mange insektetande fugleartar har gått sterkt attende både i Europa og i Amerika. I Canada er til dømes bestanden av sandsvale redusert med 98 prosent dei siste 40 åra.

Renovasjon

Men insekta spelar òg andre sentrale roller i verda enn å vere mat for andre artar. Dei står til dømes for mykje av avfallshandteringa i naturen, ved å starte nedbrytinga av daudt organisk materiale, slik at bakteriar og sopp kjem til. Sverdrup-Thygeson viser til den underlege soga om kuskiten i Australia: Da britane innførte storfe på det australske kontinentet, vart ikkje avføringa broten ned slik dei var vande med frå Europa. Dei australske insekta var ikkje tilpassa denne maten.

– Møkka vart liggande som ei skorpe på jorda, graset voks ikkje, og store område vart liggande brakk. Det måtte innførast biller frå andre verdsdelar for å løyse problemet. Vi tenkjer ikkje over renovasjonsjobben insekta gjer, på same måte som vi ikkje tenkjer over kor viktig avfallshandteringa i ein by er før det blir søppelstreik.

Pollenjobben

Mange av insekta i dette ryddekorpset er i dag rekna som truga artar. Og det er ikkje betre stilt med insekta som står for pollineringa av plantene. Kring 80 prosent av planteartane i verda er avhengige av insektpollinering, inkludert mange av dei plantene som gjev oss mat. Ei rekkje av dei ville pollinatorane i verda står på lista over utryddingstruga artar.

– Mange typar humler og villbier har blitt sjeldnare i Europa og Nord-Amerika dei siste tiåra. Og vi veit at naturen kjem til å gå i stå utan desse insekta, seier Sverdrup-Thygeson.

– Mykje matproduksjon er heilt avhengig av pollinerande insekt, og mange av desse er nesten borte. Den store mandelproduksjonen i California er heilt avhengig av at ein fraktar inn bikubar. Det finst rett og slett ikkje nok naturlege pollinatorar der til å gjere jobben.

Forvirring

Det var den såkalla kubekollapsen, på engelsk kalla colony collapse disorder, som for alvor sette fenomenet insektforsvinning på dagsordenen i 2006. Både i USA og i Europa forsvann honningbiene frå mange kubar på uforklarleg vis dei neste åra. Fordi desse biene er økonomisk viktige, fekk fenomenet stor merksemd. Millionar av koloniar gjekk tapt dei neste åra, men skadeverknaden var overdriven: Det er i dag fleire honningbier i verda enn før biedøden sette inn.

Kubekollapsen førte til mykje forsking på moglege trugsmål mot biene, men det har òg skapt forvirring, meiner Sverdrup-Thygeson.

– Honningbiene er husdyr, og å blande kubedøden med nedgangen til insekta i naturen forvirrar folk. Vi kan lage nye koloniar av honningbier, og ein kan ikkje vurdere trugsmålet mot insekta ut frå talet på bikubar.

Likevel har leitinga etter forklaringar på kubekollapsen ført til kunnskap som kan vere med på å forklare at insekta i naturen går attende. Plantevernmidla kalla neonikotinoid, som blir brukte mot skadeinsekt, er blant dei mistenkte. I fjor forbaud EU-kommisjonen bruk av desse stoffa utandørs.

– Neonikotinida ser ut til å påverke sentralnervesystemet slik at honningbiene ikkje finn attende til kuben. Og om noko påverkar honningbiene, påverkar det ganske sikkert også ville bier, seier Sverdrup-Thygeson.

Mange trugsmål

Men desse plantevernmidla er etter alt å døme berre ein del av årsaka til at mange insektbestandar minkar raskt. Ein stadig meir intensiv arealbruk med monokulturar, effektive sprøytemiddel som fjernar ugras også i utkanten av åkrane, veksande byar og meir asfalt, alt dette er med på å gjere livet vanskelegare for insekta i verda. På toppen kjem klimaendringar og og negative verknader av innførde artar.

Ikkje alle typar insekt går attende, understrekar Anne Sverdrup-Thygeson. Somme artar gjer det godt under dei nye levekåra.

– Tendensen er at spesialiserte, lokale artar går attende eller forsvinn, medan generalistar klarer seg betre. Vi får ei artsforflating, insektfaunaen blir stadig meir lik på ulike delar av kloden. Nokre av generalistane som gjer det godt, kan vere skadedyr som til dømes bladlusa. Og vi risikerer òg å misse insekt som er med på å halde skadedyra i sjakk.

Etisk ansvar

Mykje er uvisst om insektdøden i verda, både når det gjeld omfanget og årsakene. Og sidan årsakene truleg er mange, er det enda vanskelegare å stogge skadane på naturen. Men vi må prøve, meiner Sverdrup-Thygeson.

– Vi bør ta betre vare på naturen av reint egoistiske grunnar, for insektdøden kan gjere det svært vanskeleg også for menneska. Men i tillegg har vi eit etisk ansvar for å ta vare på livsmangfaldet i verda, anten vi kallar det skaparverket eller noko anna. Vi bur på den einaste vesle flekken i universet der vi veit at det er liv. Da bør vi prøve å leve på ein måte som gjev plass også til andre artar her.