Den gongen, ein mild og fin vårdag for akkurat 33 år sidan, rulla den første kolonnen med panservogner mot grensa til Sovjetunionen. Langs vegen stod afghanske soldatar og landsbyfolk og vifta med små, raude flagg. Born sprang omkring. Hornmusikk vart spelt frå høgtalarar som hang i trea. Nokre unggutar spelte på ein elektrisk gitar.

Då panservognene pynta med lyseraude blomar av plast kom rundt svingen, vart stemninga skrudd opp. Folk heia og jubla. På tribunen gjorde festkomiteen seg klar til å tale. Det var reine 17. mai-stemninga.

Eg var ei av dei som stod i vegkanten utanfor Kabul den dagen, 15. mai 1988. Det afghanske utanriksdepartementet hadde invitert utanlandske journalistar til å dekkje hendinga. Den sovjetiske retretten skulle markerast som slutten på eit vellukka oppdrag. Som deltidskorrespondent i India for (den gong) Arbeiderbladet var eg komen med – den einaste skandinaven i gruppa.

Den pansra kolonnen kom frå Jalalabad. Plastblomane var nok hengde på kanonmunningane før svingen der festkomiteen og tilskodarane stod, men kolonnen hadde køyrt heilt frå Jalalabad ved grensa til Pakistan og fram til Kabul utan å verte utsett for åtak. Det var i seg sjølv ei historie.

– Internasjonal plikt

Strekninga Jalalabad–Kabul var utsett. Opprørarane – mujahedinen som dei, og vi, kalla dei – hadde godt fotfeste i aust. Like før tilbaketrekkinga hadde dei òg kringsett provinshovudstaden Khost i søraust. Sovjetiske styrkar braut gjennom, men det kosta dei dyrt. På den sovjetiske hovudbasen i Kabul, der vi seinare fekk omvising, var to senger gjorde til minnesmerke over dei falne. Foto av meinig Aleksandr Frolov og meinig Mikhail Lukin var plasserte på hovudputene saman med dei brune, kremmarhusliknande uniformshuvene til dei sovjetiske styrkane. Frolov og Lukin fall under frigjeringa av Khost 20. desember 1987.

– Dei utførte dei internasjonale pliktene sine, sa kameratane.

– Dette er ikkje eit nederlag, sa oberst Konstantin Ivanovitsj Belov og auste opp borsj i kantina til dei utanlandske gjestene.

– Vi dreg oss attende fordi alle land må ha rett til å ordne opp i eigne affærar.

Det sa òg dei som heldt talar då kolonnen var framme i Kabul til endå ei festmarkering med hornmusikk og blomar på tribunen.

– Dette er ingen retrett, men ei tilbaketrekking etter fullført oppdrag, sa sjefen for styrkane, generalløytnant Boris Gromov.

– Vi vil alltid minnast kameratar som ofra livet i kampen, og støtte familiane deira, heitte det i ei helsing frå sentralkomiteen i det sovjetiske kommunistpartiet.

– Venskapen mellom Afghanistan og Sovjetunionen kjem til å halde fram, sa Najibullah.

Han var framleis president i Afghanistan ei kort tid etter at venskapen deira tok slutt. Han heldt stand nokre år til, men vart brutalt drepen då Taliban tok Kabul i 1996.

Gjennom Salang

For å nå den sovjetiske grensa i nord måtte kolonnen gjennom Salang-tunnelen. Sovjetunionen bygde tunnelen i 1950-åra for å styrkje det økonomiske samarbeidet med Afghanistan. No var han ei dødsfelle for dei sovjetiske styrkane. I den nesten ti år gamle krigen hadde mujahedinen sete i fjella ved inngangen til tunnelen der køyretøya måtte seinke på farten i svingane og hadde ingen veg ut. Berre Pansjir-dalen, med ein trong, svingete veg omringa av høge fjell, var like frykta. Der ligg framleis restar av sovjetiske panservogner strøydde som rustne vitne om store tap.

Eg blar vidare i utklippsboka med gamle reportasjar:

«Med et dypt brøl fra 280 panservoger forlater kolonnen Kabul og skyter fart nordover inn mellom spisse snaufjell, ennå med snø på toppen. Kommer de gjennom Salang-tunnelen, er de berget.

General Gromov ser etter dem.

– Vi har veien så godt dekket at det ikke er plass til en lillefinger, sier han.»

Eg skreiv også den gongen at då den siste kolonnen hadde passert Salang, var landsbyane langs vegen utsletta. Mujahedinen skulle ikkje ha nokon lokal folkesetnad å støtte seg på. Kan hende var det feil. I propagandakrigen som òg gjekk føre seg, påstod motstandarane ofte at sovjetiske styrkar brukte brend jord-taktikk i tilbaketrekkinga.

Det afghanske utanriksdepartementet tok ingen sjansar og sende oss med militærfly over Hindu Kush-fjella til byen Pul-e Khumri på den andre sida. Her var vi openbert hos vener. Ein lang busstur over flatt sletteland med store kveiteåkrar til storbyen Mazar-e Sharif gjekk føre seg utan teikn til krig og konflikt. Det var grønt, det var frodig, og det var tilsynelatande fredeleg.

Senatorens gjestebod

I Mazar hadde ein senator og lokal næringsdrivande bede inn til lunsj. Firmaet Barat hadde i fleire generasjonar handla med Sovjetunionen, og familien var ein av dei rikaste i distriktet. Rasehestane i stallen var meir verde enn Mercedesen til senatoren, vart det sagt. Men rikdommen kosta.

Far til senatoren vart drepen, bror hans ei stund etterpå. Vi spurde kven som drap dei, men senatoren – ein ung mann i elegant sommardress med europeisk snitt – var fåmælt. Det var «fienden», dei «kontrarevolusjonære». Ein amerikansk journalist i gruppa vår spurde om det var upatriotisk å handle med Sovjetunionen. Senatoren stirte uforståande på han og gjekk kort tid etter. Han skulle til eit møte over grensa til Tasjkent.

Lunsjen, derimot, var ein suksess. Tilhengjarane og arbeidarane til senatoren strøymde inn på godset og flokka seg viljuge om langborda ute i hagen, der det var sett ut store fat med ris, nan, lam og grønsaker. Ein rikmann og politikar – ein khan – har plikter. Vi spurde litt rundt drapa på far og bror til senatoren. Var det ein familiefeide om godset? Ein handelskonflikt? Familiens samarbeid med Kabul? Men ingen ville seie noko. Mellom ein khan og mennene hans er plikter òg gjensidige.

Over brua

Medan vi åt ved bordet til senatoren gjorde panserkolonnen seg klar til den siste etappen på turen heim att. Han gjekk over den såkalla Venskapsbrua som spenner over den mektige grenseelva Amu Darya, eller Oxus i tidlegare namnedrakt. Sovjetunionen bygde brua i 1982 for å utvide transportnettverket etter invasjonen i 1979.

No stod kolonnen klar til returen, nyvaska og fin skein han i morgonsola. Dei pastellfarga plastblomane var på plass over kanonmunningane.

Vi følgde etter (utan visum og passkontroll) over brua og inn i Den usbekiske sovjetrepublikken. Her var alt klart til heimkomsten. På ærestribunen stod partileiarar og veteranar frå andre verdskrigen. Veteranane var gråhåra og lute, men pynta til fest med medaljar og usbekiske huver.

– Gud signe, sa Husham Kuloff Tagai, ein 68 år gammal veteran frå slaget ved Stalingrad.

– Gudskjelov at soldatane våre er heimkomne.

Bak han hadde festkomiteen klistra opp meterhøge portrett av høgtståande partimedlemmer. Øvst ruva Lenin. Framfor, under ein lund med akasietre, var langborda igjen dekte med store matfat. Meir lam, ris, nan og dill. Musikkorpsa spelte. Talar vart haldne.

I trengselen treffer vi meinig Karolov, ein 20-åring frå Baku. Han legg ei rose på trebenken under tribunen med partiportretta. Det var til minne om kameratar som var drepne. Seks av dei vart omringa. Dei kjempa til siste kule. Så rissa dei «vi har utført plikta vår» inn i eit tre og skaut seg.

Vi spør kvifor dei kjempa. Kva døydde dei for?

Meinig Karolov tenkjer seg om ei stund før han svarer:

– Dei døydde for at andre skulle kunne leve betre.

Ei stillteiande pakt?

Då Gorbatsjov i februar 1988 kunngjorde at tilbaketrekkinga skulle byrje, var det rekna ut at prosessen ville vare i elleve månader. Kring 120.000 soldatar og materiell skulle ut, mesteparten over landevegen nordover. Det gjekk litt fortare, men mujahedinen hadde god tid og mange høve til å gå til åtak på styrkane på veg ut, og slå til mot einingar som venta på tur.

Likevel var det få rapportar om trefningar. Kan hende heldt mujahedinen seg i skinnet. Kan hende organiserte russarane tilbaketrekkinga så godt at dei dekte dei fleste svake punkt, som general Gromov sa. Og kan hende hadde partane ei stillteiande pakt, slik det gjekk rykte om i journalistmiljøet. Dei hadde trass alt felles interesse av ei rask og effektiv tilbaketrekking.

Det same kan no seiast om den amerikanske tilbaketrekkinga. Taliban påstår at USA har brote avtalen frå februar 2020. I staden for å ta ut alle styrkar innan 1. mai, utsette president Biden sluttpunktet til 11. september.

Inneber det at Taliban vil falle amerikanarane i ryggen på veg ut? Amerikanarane seier dei er budde på alt, men rapportar om ein uoffisiell avtale om rolig retrett sirkulerer. Imens har Taliban trappa opp offensiven mot sivile og afghanske militære mål.

– Har gjort det vi kunne

Det same skjedde i perioden før den sovjetiske tilbaketrekkinga byrja. Mujahedinen sat i Paghman-fjella og sende rakettar mot Kabul med uklare mål og utan avanserte styringsmekanismar. Inne i byen nytta dei bilbomber.

Valdsmønsteret var lunefullt og terroriserande, ser eg frå utklippsboka frå ei tidligare reise i 1987. Eg var i ei massegravferd for småborn. Dei hadde leika i parken der raketten fall. Eg vart vekt av ei bilbombe utanfor Hotell Kabul midt i byen, rakettar small inn i hagen framfor Hotell Intercontinental, og så vidare.

Først etter at den sovjetiske tilbaketrekkinga byrja, vart det stilt. I store delar av landet vart det faktisk stilt i fleire månader. Kabul fall ikkje, heller ikkje Jalalabad. Vi byrja å tru at oberst Belov frå borsj-lunsjen i Kabul ville få rett då han snakka om framtida.

– Afghanarane er eit lærenæmt folk. Vi har gjort det vi kunne for dei. Gutane våre har døydd for dei.

Han drog pusten djupt.

– Vi får håpe det går bra.

Astri Suhrke

Astri Suhrke er forskar
ved Chr. Michelsens Institutt og fast skribent i Dag og Tid.