Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Ukrainske styrkar set sivile i fare ved å plassere militærbasar og våpensystem i bustadområde, slo Amnesty International fast i ein rapport 4. august. Påstandane har vekt svært sterke reaksjonar.

Camilla Guldahl Cooper er førsteamanuensis ved Forsvarets høgskole og ekspert på krigens folkerett.

– Nye rapportar frå Amnesty International blir ofte refererte til som noko nær objektiv sanning i Noreg. Men ikkje denne?

– Amnesty-rapportar handlar ofte meir om klare menneskerettsbrot som tortur eller fengsling utan dom. Slike saker er mindre kontroversielle. Men her handlar det om krigens folkerett, og det er ikkje så openbert at det er snakk om brot på Genèvekonvensjonane frå ukrainsk side. Da blir det ein heilt annan debatt.

– Reaksjonane er aggressive. Folk fortel på sosiale medium at dei ikkje lenger vil støtte Amnesty. Høgre-politikar Peter Frølich kallar rapporten «koko» og «eit makkverk». Kvifor blir reaksjonane så sterke?

– Éin grunn er nok at veldig mange har sterk sympati med Ukraina. Og denne krigen er ikkje noko ukrainarane har valt sjølve. Dei er i ein svært vanskeleg situasjon, og mange har forståing for at dei kan trakke feil. I tillegg seier Amnesty International at den ukrainske hæren i fleire høve kunne ha innteke posisjonar utanfor byane. Men korleis kan du forsvare ein by utan å vere der?

– Den viktigaste skuldinga er at ukrainske styrkar har sett sivile i fare ved å etablere basar i bustadområde og ved å bruke skular og sjukehus. Det er plausibelt at dette kan ha vore brot på krigens folkerett?

– Kanskje, men det er ikkje openbert. Det er ikkje bra om hæren brukar skular eller sjukehus i krig, det er noko ein helst skal unngå. Men spørsmålet er kva som er praktisk mogleg i kvar situasjon. Vi veit ikkje nok om kva som har skjedd, til å seie at det er brot på folkeretten.

– Amnesty International meiner at ukrainske styrkar kunne unngått å sette sivile i fare ved fleire høve: Soldatane kunne valt å halde seg utanfor bustadområde. Men når rapporten er så tynn, er det vanskeleg å finne ut om alternativa var realistiske?

– Ja, og det må vere vanskeleg for Amnesty International å vite òg. Dette er taktiske vurderingar som hæren må gjere der og da. Og det er vanskeleg å overprøve den vurderinga i ettertid. Det er ikkje sikkert at soldatane får same eller tilsvarande taktiske fordelar ein annan stad. Vi har i det heile for lite informasjon til å vurdere dette. Og så er det den uheldige timinga: Dette er ei rein gåvepakke til dei som lagar russisk propaganda.

– Kritiske rapportar om ein krigande part vil alltid bli brukte av motparten, slik er det vel berre?

– Ja, men slike rapportar kjem gjerne i etterkant av ein krig, eller dei handlar om ein lågintensitetskrig. Her pågår det ein verkeleg stor krig med høg intensitet, og da må ein vurdere effekten av det ein publiserer.

– Er noko av problemet at Amnesty-rapporten skaper falsk ekvivalens? Det kan verke som begge partar er like ille, sjølv om dei russiske brotsverka er umåteleg mykje større?

– Ja. Sivile tap inneber ikkje alltid at det har skjedd krigsbrotsverk, men det enorme omfanget av dei russiske åtaka på ukrainske byar let seg ikkje forsvare. Frå ukrainsk side er det ikkje så mange klare brotsverk.

– Human Rights Watch og FNs høgkommissær for menneskerettar har før i år slått fast at både russiske og ukrainske styrkar set sivile i fare ved å innta posisjonar i bustadområde og ved sivile institusjonar. Men det vekte ikkje same reaksjon?

– Det kan ha med timing å gjere: No er det litt stillare på denne nyheitsfronten enn det var før i år, så kanskje Amnesty-rapporten fekk meir merksemd av den grunn. Det kan òg vere forma, der Amnesty einsidig kritiserte den ukrainske hæren i denne rapporten.

– Er eigentleg krava i krigens folkerett realistiske? Finst det nokon hær i verda som fører krig heilt etter boka?

– I stor grad vil eg seie at reglane blir følgde i krig. Men regelverket er svært omfattande og handlar om alt frå kva som er lovlege mål, til kvaliteten på mat for krigsfangar. Det er krevjande å følgje alle reglane. Men håpet er at dei skal bli følgde i størst mogleg grad.

– I Noreg har vi ei rekkje militære anlegg i nærleiken av bustadområde. Men vi er så heldige at vi ikkje er i krig.

– Ja, ikkje sant? Ved dei mindre leirane er nok tanken at sivile skal evakuerast i tilfelle krig. Og forsvarsleiinga kjem neppe til å sitje i Oslo sentrum i ein krigssituasjon, både fordi det ville vore lite taktisk klokt, og av omsyn til omgjevnadene. Men eg har inntrykk av at det norske Forsvaret har blitt meir medvite om slike problemstillingar i planlegginga si no.