Domstolsreform

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

Som ein spør, skal ein få svar, heiter det. Denne veka fekk regjeringa svar frå to av utvala ho har sett til å vurderer korleis reglar og strukturar kan effektiviserast.

Måndag føreslo kraftskatteutvalet å avvikle ordningane som gjev kommunane direkte skatteinntekter frå vasskraft. Tysdag gjekk Domstolkommisjonen inn for å redusere talet på tingrettar i landet frå 60 til 22 og å kutte 21 av dagens 34 jordskifterettar.

Dei som spør seg kvifor Senterpartiet gjer det så godt, kan med andre ord òg ha fått nokre nye svar.

Kutta i tingrettar og jordskifterettar er kommisjonens svar på eit ønske frå regjeringa om å sikre effektivitet, kvalitet og sjølvstende hjå domstolane for å gjere dei «i stand til å imøtekomme fremtidige teknologisk og samfunnsmessig endring».

Justisminister Jøran Kallmyr sa at framlegget fekk han til å «lette litt på augnebryna», og at det var både dristig og radikalt.

Det meiner òg lagdommar Per Jordal i Gulating lagmannsrett. Han kallar kuttforslaget ytterleggåande og meiner det trugar den uavhengige rolla sorenskrivarane, som leiar tingrettane, har hatt i Noreg i over 400 år.

– Den tradisjonelle sorenskrivaren forsvinn. Han skal ikkje lenger vere leiande dommar, men vert administrator eller nedlagd. Då mistar vi den sjølvstendige domstolsleiaren som evnar å stå opp mot ytre press. Modellen som no er føreslegen, inneber auka makt til Domstoladministrasjonen på kostnad av dei lokale domstolane, seier han.

– Svekking

Jordal har ei fortid som statssekretær for Senterpartiet ved Statsministerens kontor, men har òg jobba ved to tingrettar, Nordfjord tingrett og Nordhordland tingrett. Begge er nedlagde no, utan at Jordal skjønar kvifor dei vart nedlagde.

Med økonomisk støtte frå Dommarforeininga undersøkjer han no difor prosessar som fører til nedlegging av domstolar. I løpet av hausten har han vitja ni av dei små og mellomstore domstolane som denne veka vart føreslegne nedlagde. Ingen av dei ni har hatt besøk av Domstolkommisjonen.

Jordal kjenner ikkje att problemskildringane Domstolkommisjonen legg til grunn. Han seier norske domstolar har nytt godt av høg tillit, og at noko av grunnen ligg i nett den desentraliserte strukturen: Dei fleste sakene vert endeleg avgjorde i tingretten, der det sit dommarar som kjenner geografien og lokale forhold. I straffesaker deltek òg lokale meddommarar. Og på grunn av at domstolane har lege spreidd, har det òg vore advokatar tilgjengeleg over heile landet, noko som er eit grunnleggjande vilkår for rettstryggleik, ifølgje Jordal.

Slik han vurderer det, har kommisjonen teke for lett på det viktige spørsmålet om tillit.

– Eg vil påstå at ei nedlegging, som no er føreslege, svekkjer høvet for rett bevisvurdering i dei delane av landet som no mistar sin eigen domstol. Geografisk gjeld det størsteparten av landet, seier han.

– Synsing

Det Domstolkommisjonen peikar på som grunnar for nedleggingar, er utfordringar som små og sårbare fagmiljø, kvalitetsskilnader mellom tingrettane, varierande sakshandsamingstid, for dårleg kapasitetsutnytting og eit alvorleg etterslep på digital teknologi. Dei meiner òg at små tingrettar er sårbare når det gjeld spørsmålet om inhabilitet.

Jordal stadfestar at det er kvalitetsskilnader mellom tingrettane, men seier det i like stor grad er store som små tingrettar blant dei som ikkje fungerer optimalt. Han meiner argumenta til Domstolkommisjonen ikkje held mål fagleg.

– Dei har engasjert to økonomar for å finne mønster i saker frå tingretten som vert anka og omgjorde i lagmannsretten. Det seier noko om skilnader i resultat, ikkje om den juridiske kvaliteten på avgjerdene, seier han.

Han stiller seg òg undrande til at sakene som kjem for domstolane, skal vere stadig «mer komplekse» og «mer krevende» – noko både regjeringa og Domstolskommisjonen slår fast som eit faktum. Ifølgje kommisjonen er det utviklinga i tidsbruk og auken i bruken av sakkyndige, tolkar og vitne som «kan indikere at sakene blir meir komplekse». Det er rein synsing, ifølgje Jordal.

Som del av eit utvalsarbeid var han nyleg med på å dokumentere at lagmannsrettane i snitt brukar 6,4 prosent meir tid på ei sak enn det tingrettane gjer.

– Det betyr jo ikkje at sakene har vorte meir komplekse frå tingretten til lagmannsretten. Det finst mange grunnar til at saker eser ut i tid, men det finst ikkje bevis for at dei er meir komplekse no enn dei var før. Likevel vert det brukt som argument for at vi treng færre og større domstolar.

– Konstruert problem

Ifølgje Domstolkommisjonen har fleire av dei små tingrettane avgrensa høve til kompetanseutvikling internt, og «det er normalt ingen utveksling av saker mellom domstoler på samme nivå».

Jordal skjønar ikkje korleis dei har kome til dette heller.

– Vi lever i 2019 og har betre føresetnader enn nokon gong for å oppdatere oss og hjelpe kvarandre. Sorenskrivarane eg har snakka med, er flinke folk. Dei kjenner andre flinke folk som dei kan snakke med, og telefonen er funnen opp. Det Domstolkommisjonen meiner er eit problem, vert ikkje opplevd som problem i tingrettane. Meir kompetanseutvikling er bra, men som argument for samanslåing er det ei avsporing, seier han.

Hovudutfordringa for ein dommar er heller ikkje fyrst og fremst jussen, men faktum og bevisvurderingar, ifølgje Jordal. Det gjeld særleg i tingretten.

– Den viktigaste jobben tingretten kan gjere, er å få på plass faktum, og det er der lokalkunnskap er så viktig. Har ein faktum på plass, gjev jussen seg ofte sjølv.

– Men små forhold aukar vel faren for inhabilitet?

– Det er eit konstruert problem. Habilitetsreglane er dei same overalt i landet. Er ein inhabil, er ein inhabil. Av erfaring er det veldig sjeldan ein får inhabilitetsproblem i norske domstolar, og når det skjer, kan dommaren byte med ein kollega i eigen eller ein annan domstol, seier han.

– Søkt argumentasjon

Jordal meiner det generelt ser ut som at Domstolkommisjonen har leita etter argument for nedlegging heller enn å vurdere andre løysingar. Han syner til to døme: Domstolkommisjonen held det fram som eit problem at dommarfullmektigar, som har få års yrkeserfaring, i fleire domstolar har stort ansvar og avgjer saker «med særlig sårbare parter, typisk foreldretvistsaker og barnevernssaker».

– Dersom ordninga med dommarfullmektigar, som har fungert godt i mange, mange år, no har vorte vanskeleg og problematisk, er løysinga då å revolusjonere heile domstolsstrukturen? Nei, det er å gjere desse stillingane om til faste tingrettsdommarar i staden, men det har ikkje kommisjonen vurdert. Dei har berre sett i retning sentralisering, seier han.

Det andre dømet er Domstolkommisjonen sitt argument om at norske rettssalar i dag i snitt har ei kapasitetsutnytting på rundt 30 prosent.

– Kor mykje rettssalane er i bruk, seier ikkje noko. Det er ein heilt søkt argumentasjon. Stortingssalen er òg relativt lite i bruk. Skal vi leggje han ned, spør han retorisk.

Han seier dei ti minste tingrettane i dag samla utgjer 48 millionar av det samla domstolsbudsjettet på 2,5 milliardar kroner, altså mindre enn 2 prosent.

– Forskjellsbehandling

Jordal er likevel samd med Domstolkommisjonen i at fleire av tingrettane rundt om i landet heng etter i bruken av digital teknologi. Det vert venta at domstolane skal gjere opptak av forklaringar som vert gjevne under hovudforhandlingar, men ikkje alle rettssalar har opptaksutstyret som trengst.

Dette er, ifølgje Jordal, eit problem fyrst og fremst fordi Domstoladministrasjonen gjennom fleire år har drive systematisk forskjellsbehandling mellom små og store tingrettar.

Domstoladministrasjonen skal fungere som administrativ støtte og har ansvar for budsjett, informasjonsverksemd, kompetanse- og utviklingsarbeid ved domstolane.

Jordal seier at dei ti–tolv største tingrettane har vorte prioriterte og fått nytt utstyr, medan dei andre ofte har vorte sette på vent. Tingrettar som meir eller mindre friviljug har slege seg saman, har likeins vorte premierte, mellom anna gjennom å verte fritekne for innsparinga som følgjer av regjeringas avbyråkratiserings- og effektiviseringsreform eller auka budsjett, medan sorenskrivarar som har stritta imot samanslåing, har fått merke at det har ein pris, seier Jordal.

Han seier Domstol­administrasjonen medvite har skapt forskjellar mellom tingrettane som no vert brukte som eit argument for å leggje fleire av dei ned.

To vil kutte meir

Leiaren av Domstol­ad­ministrasjonen, Sven Marius Urke, er ein av dei 16 medlemmene av Domstolskommisjonen. Han tilhøyrer fleirtalet som føreslår ein struktur med 22 tingrettar og 30 bemanna rettsstader. To av utvalsmedlemmene, Frps Carl I. Hagen og professor i statsvitskap Jostein Askim, ønskte å redusere talet på tingrettar til seks og å ha 41 tingrettsavdelingar rundt om i landet.

Ifølgje kommisjonen sjølv har dei vitja to av dei 38 tingrettane som er føreslegne nedlagde.

Jordal meiner det er på høg tid at andre som arbeider i domstolane og ikkje er under press, no stiller opp for tingrettane som er føreslege nedlagde.

– Norske dommarar kan ikkje finne seg i dette, seier han.

Det finst likevel sorenskrivarar som er samde i at deira eigne tingrettar bør slåast saman med andre og sentraliserast. Sorenskrivaren i Dalane tingrett er blant dei. «Hadde folk sett hvordan vi ikke kan tilby samme profesjonalitet og oppfølging i forbindelse med rettsmeklinger som det de større domstolene kan, tror jeg de hadde sperret opp øynene», har han tidlegare sagt til Dalande Tidende.

Jordal er derimot overtydd om at sorenskrivaren i Dalane ikkje er representativ.

– Han skil seg ut, jamført med sorenskrivarar kringom i landet som slåst for eige embetsverk og tilsette, seier han.

No håpar Jordal at Dom­marforeininga tek ansvar for det som Domstolkommisjonen ikkje har gjort godt nok – å ta inn alle dommarane som vert råka, til høyring.