Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

– Kva gjer vi som individ og art dersom all teknologien som fasiliterer kvardagen vår, plutseleg skulle bryte saman? Korleis får vi tak i vatn om det ikkje lenger skulle gå å opne krana, spør den danske forfattaren Theis Ørntoft (34) retorisk.

Han har kome syklande på ein grøn sykkel og parkert inntil husveggen på Nørrebro i København. På inngangsdøra står namnet hans på ein kvit papirlapp. Innanfor serverer han pulverkaffi. Svart og enkelt.

Svart og enkelt er òg svaret hans: Han meiner vi har mista kontakten med naturen vi er ein del av og avhengige av, og at vi står hjelpelause att i ein sivilisasjon av kultur og teknologi vi verken forstår eller skjønar følgjene av.

– Vi kan ikkje sjå skilnad på ein giftig plante og ein medisinplante. Til gjengjeld skannar vi villniset i kulturen med fintfølande blikk og merkar instinktivt skilnaden i tyding mellom ein emoji som smiler litt og ein emoji som smiler litt meir, seier han om «den seinmoderne velferdsborgaren».

Den seinmoderne velferdsborgaren er hjelpelaus og forvirra, og han er hovudpersonen i Ørntofts debutroman Solar, som nyleg kom ut i Danmark.

Tidlegare har Ørntoft gjeve ut to prislønte diktbøker, debuten Yeahsuiten i 2009 og den klimakritiske Digte 2014. Sistnemnde kom òg ut i Noreg, og forfattaren vart då omtala som «Danmarks litterære wonderboy».

Debutromanen handlar om å miste kontroll, både som individ og som samfunn, og har òg fått gode kritikkar. «Aldrig har jeg i en dansk bog set krisen i vores samtid beskrevet så overbevisende», skriv litteraturforskar Mette Leonard Høeg om romanen.

Frå orden til kaos

Ørntoft såg på det som eit eksperiment og var ikkje overtydd om at han ville få til å skrive ein roman. På veggen over skrivebordet i stova hans heng framleis ei idéskisse over «Solar – tredje del».

Romanen startar sivilisert, med ei kvardagsbiografisk skildring av forfattaren og folkehøgskulelæraren Theis, som legg ut på vandring frå nord til sør på Jylland og reflekterer over livet, velferdssamfunnet, naturen og kulturen med kløkt og vidd. Han tenkjer at «det er det uambitiøse som kan være svært at holde ud ved den danske verden». Når turen er over og han vender heim til København, stagnerer det. Skarpe observasjonar og refleksjonar forsvinn i kvardagar av trening, festing, dataspel og dagpengar. Han vert den uambisiøse. Seinare bryt han opp, set seg på eit tog sørover i Europa, køyrer livet i grøfta og vender aldri tilbake.

Ørntoft omtalar romanen som ein anti-danningsroman, ei reise frå innsikt til oppløysing, frå sivilisasjon og ut i det usiviliserte og dyriske.

– Det kom ut av kontroll. Eg hadde ikkje tenkt at eg skulle illustrere eit menneske som vart dummare og dummare og meir og meir primitivt. Det var ein logikk som berre greip handlinga, og som eg vart nyfiken på å sjå kvar enda. Samstundes går det ei line frå den personlege historia frå orden til kaos og til det som går føre seg i vestlege samfunn nett no, der eit system av høg kulturell orden synest å gå mot sjølvdestruksjon, seier han.

Han snakkar om klimakrisa, flyktningkrisa, individualisme, fridom og ansvarsløyse, og meiner både samfunnet og «det planetariske systemet» er i ein kaotisk overgangsfase på veg inn i noko vi framleis ikkje veit kva er eller har ord for. Det gjev seg utslag i ein lengt etter grenser og rammer, meiner han.

– Moralen i forteljinga er at dersom du gjer den individuelle sjølvstendereisa vekk frå pliktene, går det gale. Eg kjem frå ein generasjon som er pumpa full av ideen om fridom og rettar, rettar og rettar. Men kva vil vi? Kva om det er ansvar og plikter vi har behov for og lengtar etter? Det vil gje 68-arane noko å tenkje over, seier han.

Samstundes ville han med romanen pirke i mytane om helten som vender tilbake med større forståing, og eventyr som berre kan halde fram.

Etter framtida

Han meiner det trengst nye forteljemønster for å skildre realitetane i dag og for å forstå «kaoset vi har sendt planeten vår inn i».

– Vi må innsjå at klimakrisa ikkje er noko der ute i framtida som vi kan lukkast med å avverje. Vi står midt oppi det. Vêret endrar seg, det er flaumar, orkanar og kaotiske nye mønster. Då handlar det ikkje om å klare å hindre to graders temperaturauke. Det er ikkje ein enkel matematisk ting vi kan løyse og så halde fram som vi alltid har gjort. Vi må endre biletet vårt av kva det vil seie å leve på ein planet i eit solsystem. Det krev større medvit og gjeninnføring av ein respekt for materien og naturen som vi fullstendig har mista, seier han.

Han meiner vi bør lære av den gamle offerkulturen, i staden for å latterleggjere han som primitiv.

– Offeret har ein sentral funksjon i grunnleggjande økologisk matematikk: Dersom du tek noko frå naturen, har det ein pris. Den største feilen med kapitalismen er at han har oversett den prisen, og skrive offeret ut av likninga. Vi har trudd at skogane, fjella og havet var gratis, og at det var daud materie. No ser vi prisen for det, seier han.

Tematisk er Ørntoft inspirert av den italienske teoretikaren Franco Berardis bok After the Future.

– Dei vestlege liberale demokratia har heile tida basert sjølvforståinga på tanken om framgang, at vi er på veg mot ein betre og lysare stad. Den modellen har brote saman, seier han.

Det spirer

I tillegg til at natur og biologi har vorte framandt for oss, er teknologien vi omgjev oss med òg framandgjerande, ifølgje Ørntoft.

«Jeg ved ikke hvor stederne ligger. Jeg ved ikke hvordan man finder vej, jeg ved ikke hvordan man læser et kort, jeg ved ikke hvordan man læser stjernerne, jeg ved ikke hvordan man læser landskabet. Jeg taster bare det hele ind på min gps, følger stemmens instrukser, og destinationerne kommer til syne helt af sig selv. Jeg ved ikke hvordan en computer fungerer», reflekterer hovudpersonen i romanen på vandringa si over Jylland. Men han dveler ikkje ved problematikken: «Uanfægtet af alt dette gik jeg videre næste morgen.»

Ørntoft har likevel inga kjensle av resignasjon. Tvert om ser han teikn til optimisme, ikkje minst i massekulturen. Den nye generasjonen science-fiction-regissørar i Hollywood syner at det er eit stemningsskifte på veg inn i noko meir mørkt og meir modent, slik han ser det. Her heime handla realityprogram for ti år sidan om unge menneske som festa hedonistisk på «Paradise Hotel». I dag handlar dei om å klare seg åleine i villmarka, langt vekke frå teknologi og sivilisasjon, seier han.

– Massekulturen er ein god stad å lese av det kollektive umedvitne, og der tek det til å kome ei interesse og ein sensibilitet for dei aller mest grunnleggjande tinga. Eg trur det har å gjere med at vi anar noko babeltårnaktig ved den teknologiske mytologien. Eg trur det er på gang. Det spirer i det kollektive medvitet. Det er ei lengsle etter å kome ned på jorda att, seier han.