Tanzania

Jon Naustdalslid

redaksjon@dagogtid.no

For ei tid sidan dukka det opp ein tråd på facebooksida mi med ein diskusjon om korleis det står til med demokratiet i Afrika. Deltakarane hadde få problem med å slå fast at det står dårleg til. Det afrikanske kontinentet merker seg da også negativt ut på nesten alle område i nyheitsbildet som dagleg når oss. Vi får formidla bilde av eit kontinent i økonomisk krise, som sender ein straum av flyktningar mot Europa, og som er prega av statskupp, borgarkrigar, folkemord, militærstyre, terror og religiøse konfliktar.

Dette er likevel eit bilde som bør nyanserast. Lista over land i Afrika med fullverdig demokrati er rett nok kort. I stiftinga Freedom Houses oversyn over politisk fridom og sivile rettar i ulike land i 2018 er det ingen land som scorar 1, og berre sju som scorar 3 eller betre på ein skala frå 1 til 7, der 1 står for fullverdig demokrati og 7 for reint diktatur. Her finn vi land som Ghana, Namibia og Senegal.

Men mange av landa på det afrikanske kontinentet kjem i gruppa «delvise demokrati». Her finn vi relativt velordna samfunn med fleire parti og meir eller mindre frie val. Samtidig finn vi nokre av dei raskast veksande økonomiane i verda nettopp på det afrikanske kontinentet. Mellom dei 20 landa med raskast økonomisk vekst i 2018 er det sju afrikanske land, ifølgje World Economic Forums rangering av land etter økonomisk vekst.

Som ein kontrast til det negative mediebildet vi nærmast dagleg får frå Afrika, er det likevel eitt land som etter mitt syn merkar seg særskilt ut: Tanzania har på unikt vis makta å sameine demokratisk og økonomisk utvikling på ein måte som skil det frå dei fleste andre land på kontinentet.

Unikt

Nyleg var eg tilbake i Tanzania, eit land der eg budde i fleire år på slutten av 1980-åra, og der eg har vore til og frå i tida etterpå. Tanzania er rett nok ikkje noko fullkome demokrati, det er framleis eit av dei fattigaste landa i verda, og korrupsjon er eit stort problem. Men landet har ein demokratisk konstitusjon og det er eitt av dei ti–tolv landa i verda med raskast økonomisk vekst, cirka 7 prosent årleg dei siste ti åra.

I seg sjølv er kan hende ikkje dette så oppsiktsvekkande. Sett på bakgrunn av Tanzanias historie etter at landet fekk sjølvstende i 1961, og i lys av utviklinga i dei fleste landa rundt, er det likevel grunn til å hevde at Tanzania står fram som nærmast unikt.

For meg, som for mange andre i min generasjon, var Tanzania føregangslandet i frigjeringa frå koloniveldet i Afrika i 1960- og 70-åra. Meir enn nokon annan afrikansk leiar stod Tanzanias første president, Julius Nyerere, fram som eit lysande personleg føredøme. Han blei kalla Mwalimu – læraren, som skulle lære folket sitt den rette vegen frå utbytt koloni til sjølvstendig og sjølvhjelpt nasjon.

Utviklinga skulle skje raskt. Tanzania måtte springe der andre kunne gå, sa Nyerere. Difor var det ikkje rom for konkurrerande og splittande politikk og konkurrerande parti. Demokratiet skulle utviklast innanfor det eine partiet, det som etter kvart blei CCM (Chama cha Mapinduzi – revolusjonspartiet).

For alle praktiske formål blei Tanzania eit sosialistisk eittpartidiktatur. Resultatet blei katastrofalt. Visjonen om politisk fridom, likskap og økonomisk utvikling enda som diktatur og økonomisk kollaps. Da eg kom til Tanzania første gongen i 1985, var landet i ei så djup økonomisk krise som det er mogleg for eit land å komme i.

Det oppsiktsvekkande er ikkje at utviklinga mot nasjonal kollaps snudde i løpet av siste del av 1980-åra, men måten snuoperasjonen skjedde på. I løpet av ein tiårsperiode rundt 1990 gjekk Tanzania gjennom ein politisk og økonomisk transformasjon. Frie val med fleire parti vart innført i 1992. Rett nok har CCM behalde makta, men no i frie val. Den statsregulerte økonomien er gradvis omgjord til marknadsøkonomi, og ut gjennom 2000-talet har den økonomiske veksten som sagt vore formidabel.

På eit kontinent der det er langt mellom fredelege regimeskifte, der diktatorar har plyndra landet og klamra seg til makta – det burde vere nok å nemne Mobutu i Kongo/Zaire og Mugabe i Zimbabwe – og der etniske og religiøse konfliktar har ført til borgarkrigar og folkemord (som i Rwanda), skil Tanzania seg ut som eit eksepsjonelt og fredeleg unntak.

Statsmann

Dette reiser sjølvsagt spørsmålet om kvifor Tanzania merker seg ut. Rett nok var regimet utsett for hardt økonomisk press frå donorar og internasjonale finansinstitusjonar (IMF og Verdsbanken), og det fanst ein liberal opposisjon. Det er likevel ikkje mogleg å forstå det særeigne ved Tanzanias utvikling utan å plassere éin einskild person i sentrum for forteljinga.

Nyerere har ein eineståande status som afrikansk leiar og statsmann. Det er hevda at nærmare ein million menneske kransa gatene i Dar-es-Salaam da prosesjonen med kista hans passerte gjennom byen hausten 1999. Det var ein samla nasjon som sørgde over Baba ya Taifa – nasjonens far.

Og det er dette som var Nyereres store forteneste – og langt på veg eit paradoks: Saman med alle feilgrep og ein toppstyrt, autoritær politikk som førte landet til randa av økonomisk kollaps, bygde Nyerere i løpet av sine 25 år som president ein samansveisa nasjon. Han brukte maktposisjonen og autoriteten til å slå ned alle forsøk på organisere samfunnet etter religiøse, etniske og stammebaserte skilje – slik han også slo ned all politisk opposisjon. Tradisjonelle stammebaserte institusjonar blei forbodne.

Dette var også lettare i Tanzania enn i mange andre afrikanske land. Tanzania består av meir enn 130 ulike større og mindre etniske grupper/stammar. Landet er ikkje – som mange afrikanske land – delt mellom to eller nokre få dominerande stammar som konkurrerer om det politiske hegemoniet, og der siger for den eine betyr nederlag for den andre, slik vi nyleg såg døme på i Kenya.

Nyerere makta å bygge ein nasjonal einskap og ei nasjonal felleskjensle som vi knapt finn liknande døme på elles i Afrika. Nasjonsbygginga var også lettare her enn i mange andre land fordi Tanzania har eitt felles språk, kiswahili, på tvers av dei meir enn 120 lokale stammespråka.

Liv og lære

Og i motsetnad til mange politiske leiarar både i Afrika og andre stader, levde Nyerere som han lærte. Han svikta i å hindre omfattande korrupsjon i landet, men sjølv stod han fram som kompromisslaus og ukorrupt. I motsetnad til mange av dei politiske og økonomiske leiarane som fekk sentrale posisjonar i den sosialistiske staten, levde han eit enkelt liv. Han utnytta heller ikkje den eineståande posisjonen til personleg vinning, og han gjorde aldri noko forsøk på å utvikle eit «familiedynasti», slik tilfellet har vore i enkelte andre afrikanske land. Ingen av etterkommarane hans har i dag sentrale posisjonar i politikk eller økonomi.

Tvert om. Nyereres viktigaste og mest «uafrikanske» avgjerd var at han på eige initiativ og frivillig «steig til side» ved presidentvalet hausten 1985. Dermed opna han opp for ein reformprosess som kan hende elles ville ha skjedd, som i mange andre afrikanske land, ved at presidenten vart avsett i eit folkeleg opprør eller etter eit militærkupp.

Nyerere heldt rett nok fast på posisjonen som partileiar og var på mange måtar framleis – og heilt til han døydde i 1999 – motstandar av mange av strukturreformene som donorar og internasjonale finansinstitusjonar pressa gjennom.

Men han vedgjekk at eittpartistaten viste seg å vere eit fatalt feilgrep, og det var Nyerere sjølv som med autoriteten sin rådde til å avvikle eittpartistaten som han sjølv hadde skapt, og opne for fleirpartidemokrati. Dette, saman med at han gjennom eit rett nok diktatorisk styre hadde lykkast med å bygge Tanzania som ein nasjonalstat, er etter mitt syn den viktigaste forklaringa på at transformasjonen av regimet kunne gå så smertefritt som det faktisk gjorde.

Langt frå perfekt

Det betyr rett nok ikkje at alt i dag er problemfritt. Tvert om. Den økonomiske veksten har langt frå komme alle til gode, og fattigdommen er stor og skrikande både i byane og på landsbygda. Privatiseringa av statlege verksemder har gjort enkelte svært rike. Demokratiet er langt frå perfekt, og vi ser tendensar til at dagens president, John Mangufuli, arbeider for å styrke den personlege makta si og avgrensar presse- og ytringsfridomen i landet. Samtidig er han populær blant grasrota fordi han har fått rykte på seg for å slå hardt ned på ein korrupsjon som framleis er eit stort problem.

Tanzania er også i dag eit toppstyrt land. Og det er her vi ser konturen av eit paradoks: I det målmedvitne arbeidet for å bygge nasjonal einskap undertrykte Nyerere mange – om ikkje dei fleste – frie og uavhengige institusjonane i det sivile samfunnet. Dette gjorde det lettare å gjennomføre ein toppstyrt overgang frå eittpartistat til fleirpartistyre. Men å vidareutvikle fleirpartistyret til eit fullt fungerande demokrati kan vise seg å bli vanskeleg når diktaturet har rive ned store delar av det sivile samfunnet som eit levande demokrati må bygge på.

Jon Naustdalslid er
statsvitar og forfattar.