Metoo

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

– Boka tek til å verte ferdig no. Når eg blar i manuset, merkar eg at det ikkje fyrst og fremst er ei historie om meg. Den store historia handlar om korleis den seriøse journalistikken kan overleve i eit samfunn der moralisme, pøbelvelde og lynsjingar truar med å ta makta over samfunnsinstitusjonane.

Desse orda tilhøyrer den tidlegare Aftonbladet-journalisten Fredrik Virtanen. Metoo-hausten 2017 vart han stempla som valdtektsmann, fyrst i sosiale medium, så i tradisjonelle svenske medium, utan at det låg føre verken dom eller tiltale.

Programmet Uppdrag granskning på Sveriges Television (SVT) har seinare synt at fleire svenske aviser publiserte udokumenterte påstandar om Virtanen. I ettertid er både Expressen og Svenska Dagbladet felt av Pressens Opinionsnämnd etter råd frå den svenske presseombodsmannen for publiseringar om den tidlegare journalisten.

Virtanen måtte gå frå Aftonbladet hausten 2017 som følgje av skuldingane. Han har ikkje klart å skaffe seg ny jobb sidan og meiner sjølv han er ilagd «yrkesforbod» av tidlegare kollegaer, skriv han i ein kronikk i Expressen.

Når han no snart gjev ut bok, skjer det på eit norsk forlag, ikkje eit svensk. Svenske forlag har ifølgje Virtanen ikkje ønskt å gje ut boka.

SVT-reporter Lina Makboul laga Uppdrag granskning-programmet som granska handteringa av Virtanen-saka i media. Ho meiner det er oppsiktsvekkjande at boka ikkje kjem ut på eit svensk forlag.

– Dersom han var nøydd til å gå til Noreg for å få ut boka, seier det noko om korleis debattklimaet er i Sverige.

– Moralsk patos

Dag og Tid har spurt dei fire store forlaga Norstedts, Aller media, Piratförlaget og Bonnierförlagen kva dei tenkjer om at boka kjem ut på eit norsk forlag, og om dei sjølv har vurdert å trykkje boka. Ingen av forlaga har svara på det. Norstedts og Bonnierförlagen melder at dei aldri kommenterer kva bøker dei ikkje gjev ut, eller kva bøker andre forlag publiserer eller ikkje publiserer.

Hilde Sandvik er sjefredaktør for den nordiske medieportalen Broen.xyz og kjenner det svenske samfunnet godt. Ho veit ikkje kva grunnar svenske forlag har for ikkje å trykkje boka, men seier det likevel er freistande å sjå saka som eit symptom på berøringsangst og ein moralsk patos ho meiner gjennomsyrer den svenske offentlege samtalen.

– I Sverige er det ikkje berre å byrje å diskutere med folk ein er usamd med. Om ein set seg imot rådande haldningar i den større offentlege eliten i Sverige, finst ein plutseleg ikkje lenger. Då vert ein oversett. Og vert ein fyrst frosen ut, er ein frosen ut for alltid, seier ho.

Manglande oppgjer

Metoo-dekninga var meir nådelaus i Sverige enn i Noreg. Til saman er rundt 20 artiklar frå svenske avisers metoo-dekning så langt felte av presseombodsmannen. Dei er kritiserte for overdriven bruk av anonyme kjelder, udokumenterte påstandar og identifiseringar.

Verken Sandvik eller Makboul synest det ser ut til at det svenske samfunnet har teke lærdom av kritikken.

–?Media er meir restriktive med å publisere namn og bilete no. Men det er ikkje teke noka form for sjølvkritikk eller bede om orsaking offentleg for måten dei oppførte seg på. Nokon skikkeleg debatt om kva dei tradisjonelle media dreiv med i 2017, har vi ikkje hatt, seier Makboul.

Det vart tilløp til debatt i mars i fjor, då direktøren ved Stockholms Stadsteater, Benny Fredriksson, tok sitt eige liv etter å ha vorte skulda for sextrakassering og ein frykta leiarstil, men debatten stilna fort, ifølgje Makboul.

Det som derimot fekk massiv kritikk, var Uppdrag granskning-programmet om metoo-dekninga. Motstanden starta alt to veker etter at Makboul tok til å jobbe med programmet, og ho sjølv fekk både trugslar og hatmeldingar for å stille kritiske spørsmål om måten pressa handterte Virtanen-saka på.

Ein journalistkollega sa til henne at å granske metoo var som å kritisere ein politi som hjelper eit barn over gata.

– Journalistar slutta å vere journalistar og vart aktivistar. Også programleiarar og sjefar på store mediehus mista alt vit denne hausten, seier ho.

Uppdrag granskning-programmet er òg sjølv klaga inn for Granskningsnämnden heile 2189 gonger, men det er ikkje konkludert om klagane enno.

Aldri i tvil

Skuldingane mot Virtanen som fekk mest merksemd, låg rundt ti år tilbake i tid. Han vart meldt til politiet for ei valdtekt i 2011, men saka vart lagd vekk på grunn av manglande bevis. Ei anna sak vart meldt i 2017, men vart lagd vekk fordi ho var forelda.

Det er norske Gloria Forlag som gjev ut boka til Virtanen, både i Noreg og i Sverige. Forlagsredaktør Anne Gaathaug seier dei aldri har vore i tvil om utgjevinga.

– Det er svært viktig for den offentlege samtalen at alle røyster vert høyrde. At nettverket til Virtanen i svenske forlag ikkje ønskte å gje ut boka, er for oss uforståeleg, men det seier vel sitt om det svenske klimaet rundt metoo, seier ho.

Virtanen ønskjer sjølv ikkje å stille til intervju om boka før ho kjem ut i månadsskiftet april–mai. Til Uppdrag granskning har han likevel sagt at han skriv boka fordi han ønskjer rettferd.

– Er utgjevinga eit forsøk på å frikjenne Virtanen?

– Eg meiner spørsmålet er stilt på feil premiss. Det ligg føre verken tiltale, rettssak eller dom, seier Gaathaug.

– Vi tek til å likne

Sandvik forventar at boka er eit forsvarsskrift, men ser ikkje vekk frå at historia til Virtanen kan opne fleire spørsmål enn ho lukkar, og kanskje fleire enn forfattaren sjølv har intensjonar om.

– Eg trur at boka vert interessant å lese, og at han kjem til å stille nokre gode spørsmål. Samstundes veit vi ikkje kva som har skjedd i sakene han er skulda for. Det vi får i boka, er hans syn og må lesast kritisk, seier ho.

– Kva kan den norske allmenta lære av Virtanen-saka?

– Eg trur at uansett sakskompleks, om det no gjeld saka om bustaden til Wara eller kva som helst anna, har usemje alltid ein stor verdi. Det løner seg alltid å ta eit steg tilbake og vurdere kritisk alle posisjonar.

Ho meiner norsk presse og det norsk offentlege rommet kom langt betre ut av metoo-dekninga enn svenskane, men at vi tek til å likne meir og meir på svenskane no, vi òg.

– Det med å fryse ut folk med «feil synspunkt», der er vi ikkje enno, men tendensen er der.

– Men det har vore identifiseringar og utbreidd bruk av anonyme kjelder i metoo-dekninga i Noreg òg?

– Det var stort sett i Giske-saka, og det var ei overmoden sak å snakke høgt om. Men den siste svingen den saka har gjort, tener verken norske kommentatorar eller journalistar til ære. Det som var fint med størstedelen av den norske debatten om metoo, var at han handla om struktur, varslingsrutinar og det å ha gode rammer for å fortelje om trakassering. Teorien min er at det norske offentlege rommet, når det gjeld kvinnekamp og feminisme, framleis er prega av Helga Hernes og statsfeministane, som såg at vi måtte jobbe politisk og strukturelt om vi skulle få til endringar. Svenskane har gått lenger i identitetspolitikken, som går ned på personnivået.