Kriminalitet

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

Marius Solly (36) var 17 år fyrste gong han vart plassert bak murane. Den gong i Oslo fengsel, avdeling B. Dag éin ute i luftegarden vart han fanga opp av ein eldre innsett – ein av frontfigurane i den tidlegare Tveitagjengen – som kjende han att frå Tveita, og gav dei andre innsette klar melding om at «han er med meg, ingen gjer noko med han». Det gav tryggleik og status i fengselet og var noko 17-åringen kunne dra nytte av.

I ettertid meiner han det var den enkelthendinga som i størst grad var med på å sementere den kriminelle løpebana hans.

– Det var lite oppfølging frå fengselspersonalet og lite progresjon i soninga. Skulen var aktiv, men elles var det innsette som styrte mesteparten av kvardagen. For meg vart fengselsopphaldet ein skule i feil retning. Ein krimskule, seier han.

I dag sit Solly i Indre Østfold fengsel i Eidsberg, eit nytt høgsikringsfengsel med plass til 102 mannlege innsette. I hovudsak er det berre folk over 18 år der, men nokre av dei innsette er heller ikkje meir enn det.

Solly er mykje saman med ein av dei, Ayub, og seier han vil prøve å vere for Ayub det ingen var for han sjølv.

– Eg ønskjer å hjelpe han, syne han inn på ein betre veg enn den eg gjekk, seier han.

– Ein veg å gå

Ting har endra seg både utanfor og innanfor murane sidan Solly vart fengsla fyrste gong. I tillegg til at det er innført ei ungdomsstraff, gjennomført ute i samfunnet, som alternativ til fengsel for mindreårige, er det oppretta åtte plassar i eigne ungdomsfengselseiningar for mindreårige, slik Dag og Tid nyleg skreiv om. Fengsla i Eidsberg og Larvik har i tillegg fått i oppdrag å leggje særskilt til rette for unge innsette mellom 18 og 25 år.

Solly meiner likevel det er ein veg å gå for at soning generelt skal ha både innhald og effekt for unge lovbrytarar.

– Eg kan skjøne ønsket om å fengsle fleire unge, men spørsmålet ein må stille seg, er kva som skjer under soninga. Det er det som er det viktige.

Han har nokre råd å gje politikarane, og har ein del erfaring å ta av.

«Bore i kne»

Til saman har Solly sete i åtte ulike fengsel – i Oslo, Ringerike, Ila, Ullersmo, Halden, Trøgstad, Ilseng og i overgangsbustad, i tillegg til i Eidsberg, der han no har vore i eitt år og sju månader.

Både han og Ayub har bakgrunn frå gjengmiljø i Oslo, og dei har ein sjargong med uttrykk som «hente pengar», «flytte pengar», «bore i eit kne» og «eple i skogen».

Solly vaks opp med kriminell far og skjøna fort vinningsbiten ved kriminalitet. Han var 13 år då han knivstakk «den fyrste personen», seier han. Seinare vart han kasta ut heimanfrå og budde på gata før han hamna på barnevernsinstitusjon. Der fekk han kontakt med andre problembarn og byrja å ruse seg.

Han har fleire valdsdommar bak seg og sit no inne for grov vald. I tillegg er han sikta i ei narkotikasak, seier han.

Ayub på 18 er sikta for narkotikabrotsverk, ran og kidnapping og sit varetektsfengsla på femte månad. Bak seg har han to år med prøvetid frå ein vilkårsdom. I tillegg har han to saker til som skal opp for domstol seinare.

Andre aktivitetar

Tilrettelegginga for unge i Eidsberg inneber at fengselet har eiga fritidsavdeling med fem tilsette og utvida aktivitetstilbod, utover arbeidsdrift og skule. Fengselsleiar Helge Valseth seier det gjer det mogleg å jobbe meir målretta mot den enkelte innsette. Tanken er å finne aktivitetar der dei opplever meistring, og at det igjen skal medverke til betre rehabilitering.

For tida er rundt ein fjerdedel av dei innsette i fengselet under 25 år, dei fleste av dei igjen er mellom 18 og 21 år.

– Vi ser at alle ikkje er like nevenyttige, og at det å sitje på ein verkstad og dreie ikkje fungerer like bra for alle. Aktivitetar dei sjølve set pris på, kan gje smitteeffekt og til dømes gjere dei motiverte til å gå meir på skule og vere med på andre aktivitetar. Mykje aktivitet gjev igjen betre søvnkvalitet, og dei fungerer betre i kvardagen i fengselet, seier Valseth.

Aktivitetstilboda i fengselet inkluderer treningsgrupper, såkalla gangsteryoga med tidlegare innsette som instruktørar, teaterspel i regi av rehabiliteringstilbodet Vardeteateret, tekstskriving og musikkproduksjon og radioproduksjon i regi av Røverradion, som vert kringkasta på NRK P2.

Fritidsleiar i fengselet, Simen Rem, er sjølv musikar og har faste grupper med innsette som skriv tekstar og spelar inn musikk. Han seier målet med innhaldsarbeidet er å få dei unge innsette til å tenkje og reflektere over handlingane sine og å finne aktivitetar og nye miljø dei kan byggje på når soninga er over.

– Har eit ansvar

Solly meiner han har fått betre hjelp i Eidsberg enn i noko anna fengsel han har vore i, at det generelt sett er meir kontakt mellom dei innsette og fengselsvaktene her, og betre stemning.

Sidan i haust har han kvar veke jobba med radioprogrammet Røverradion og intervjua politikarar, fengselsleiaren og andre medinnsette om ungdoms- og gjengkriminalitet, kriminalomsorg og politikk.

– Det har gjort meg meir medviten om vala mine og hjelpt meg å sjå kva andre talent og sjansar eg har. Vi kjem òg litt under huda på andre og lærer mykje. Eg kjem til å halde fram med Røverradion når eg kjem ut. Vi får òg tilbakemeldingar frå familie og vener på programma vi lagar. Eg vil jo at dei skal sjå på oss som medmenneske som får til ting, seier han.

Han seier han fleire gonger har sloppe ut av fengsel «med søppelsekk på ryggen og klar for å gå rett ut i det gamle miljøet». No er han innstilt på å prøve å verte ein lovlydig borgar, seier han.

Det handlar òg om at han har vorte eldre og har barn sjølv.

– Eg har ein son på ni og ei dotter på halvtanna år no, og sonen min er ved eit vegskilje. Då har eg eit ansvar for å vere eit godt førebilete. Eg vil ikkje at han skal ha ein far i fengsel, eller at han skal synest det er kult å vere kriminell, seier han.

– Skjønar ikkje konsekvensane

I tillegg til å meine at fleire fengsel burde ha same opplegg og oppfølging som Eidsberg, meiner Solly at foreldre generelt burde ta meir grep andsynes ungdom med urovekkjande utvikling. Erfaringa hans er at mange trur for godt om ungane sine og er for lite strenge.

– Det burde finnast stader der foreldre får hjelp til å lære å kjenne barna sine og det dei driv med betre. Særleg foreldre med framandspråk har det vanskeleg. Dei kan verte bedne om å signere ein lapp om klassetur, og så er det i røynda ei melding om at barnet har slåst på skulen, seier han.

Han meiner ungdom som bryt lova, i liten grad skjønar konsekvensane av det dei gjer. Han har difor trua på ungdomsstraff, der tanken er at lovbrytaren skal rette opp att skadane frå lovbrotet og om mogleg møte offeret.

– Det løner seg ofte å måtte kjenne på empati, men det beste ville nok vore ein kombinasjon av samfunnsstraff og fengsel, seier han.

Handlar om pengar

Det har florert med framlegg til tiltak mot ungdoms- og gjengkriminalitet frå både regjeringsparti og opposisjon den siste tida.

Ap og Høgre vil gjere det mogleg å nekte kriminelle å opphalde seg i visse område. Frp vil ta barnetrygda frå foreldre dersom barna er kriminelle, og Sylvi Listhaug (Frp) ønskjer dobbel straffelengd for kriminalitet i visse område og firedobbel straff for gjengkriminelle. Justiskomiteen på Stortinget vil gje politiet betre høve til å inndra økonomisk utbyte frå kriminalitet.

Dei to innsette i fengselet i Eidsberg har ikkje tru på alle tiltaka.

– Stoppar du betalinga til mødrene, legg det større press på ungdomane om å skaffe pengar. Det berre flyttar problemet. Det same skjer om du gjev meir straff i enkelte område eller nektar folk å vere på visse stader. Då flyttar kriminaliteten til nye stader, ut på vestkanten, til dømes, seier Solly.

Ayub illustrerer at det handlar om pengar: Gjennom narkotikasal har han sjølv tent 50.000 kroner dagen på ein dårleg dag, seier han.

– Politiet burde fokusere meir på økonomien, seier han.

Solly trur òg det vil ha god effekt å gå etter utbytet frå kriminaliteten.

– Men då må dei fyrst og fremst ta hovudpersonane bak, ikkje dei som jobbar for dei. Det dummaste er nemleg å skulde nokon i det kriminelle miljøet pengar eller ei teneste, seier han.

– Langt mørkare

Bakgrunnen og historiene til dei to innsette illustrerer at ungdoms- og gjengkriminaliteten har vorte grovare. Då Solly var ungdom, slost han i hovudsak med knyttnevane, til nokon låg i bakken, seier han.

– Då eg slo nokon som låg nede, var det ikkje greitt å kome heim att etterpå, for å seie det slik. Og då eg knivstakk den fyrste personen som 13-åring, vart eg nesten utstøytt frå venegjengen. I dag er det heilt vanleg med knivstikking, og ungdomane filmar slåstkampane og legg dei ut på sosiale medium, seier han.

I ein episode av Røverradion, send på NRK P2 i mai i år, intervjua han tre unge medlemmer frå gjengane Young Bloods og LS som no sit inne. Dei seier dei er «født inn i kriminalitet», tidleg fekk rollemodellar med «fete biler, fete damer og store gullkjeder», er «kriminelle til beinet» og i hovudsak ser på fengsel som ein stad å skaffe «nytt nettverk, nye kundar» og ein stad å «slappe av, trene og pumpe seg opp».

Det burde såleis ikkje vere tvil om at det trengst forsterka innsats mot ungdoms- og gjengkriminalitet både i samfunnet og i fengsla.

Solly meiner kriminaliteten òg er mykje verre enn det som kjem fram i den offentlege debatten.

– Eg sjølv har levd på feil side av lova sidan eg var 13, og veit at statistikkane ikkje stemmer. Dei kriminelle miljøa er langt mørkare enn det som kjem fram, og det er mykje politiet ikkje får med seg.

– Meiner du mindre saker og hendingar?

– Ofte meir alvorlege saker. Forsvinningar, kidnappingar, knivstikking som folk ikkje vågar å melde fordi dei er involverte i kriminalitet sjølv. Det er mørkare enn du trur. Og det med «eple i skogen», altså granatar, er heilt reelt. Internt i gjengane er det så varmt at det skal lite til før desse våpena vert brukte, seier Solly.