Andreas Hompland

hompland@online.no

Fagstolte vasskraftingeniørar var nasjonens pryd. Dei gjekk med nikkers i fjellet og rekna vatn, elvar og fallhøgde om til kilowatt. Med seg på tur hadde dei gjerne kraftsosialistiske ordførarar som meinte at vatn som ikkje renn i tunellar og røyr, er ein uting.

Dei dreiv ikkje med forretning, men forsyning. Vatn var ikkje ei simpel vare, men ein varig verdi og eit fellesgode som alle skulle ha del i. Nasjonen skulle byggast med elektrisk kraft til hus og heimar og fabrikkar. Vekst var vegen til velstand, og viktigare enn vern.

Billig straum til kraftslukande industri var eit komparativt fortrinn for det moderne og framgangsrike Noreg. Det gjorde det mogleg å frakta inn råvarer frå den vide verda, smelta dei om og senda ferdige produkt tilbake over verdshava.

Fordi straumen lenge ikkje kunne fraktast over lange avstandar, blei det skapt industri­byar i norske fjordbotnar. Elektrisitet var ei grunnleggande drivkraft som skapte valutainntekter, nasjonal velstand og busetting i distrikta.

KRAFTSYSTEMET var etter kvart temmeleg tilstivna. Kvart fylkeskommunale eller regionale e-verk hadde monopol og forsyningsplikt i sitt distrikt, og derfor, for å vera sikra mot rasjonering i tørrår, måtte dei ha monaleg overkapasitet.

«Statskraftprisen til alminnelig forsyning» blei år om anna fastsett av Stortinget. Straumen skulle ikkje vera så dyr at det plaga vanlege folk, men så kostbar at det var lønsamt å bygga ut meir kraft. I dei lokale kraftselskapa var det folkevalde politikarar som styrte. Me var ikkje kundar, men abonnentar og veljarar.

PARADOKSALT NOK var det Senterpartiet som i rekordfart endra spelereglane i marknadslei og fekk gjennom Europas mest deregulerte og marknadsliberale energilov i 1990: Eivind Reiten, olje- og energiminister i Syse-regjeringa. Sidan forsvann han ut av partiet og inn i utsette og lukrative posisjonar i Hydro, aluminium, olje og skog.

Omlegginga av kraftpolitikken var total, eit paradigmeskifte. Slikt kan skje når lovar og løfte, mentalitetar, materialitetar og organisasjonsformer kjem i flyt i ein intens og formativ fase. Det gamle mistar sin legitimitet; politisk sunn fornuft snur seg til ein ny og sjølvsagd normalitet.

Det er som ei elv med understraumar, men der vatnet flyt tilsynelatande roleg både før og etter fossefall.

SPALTISTEN HADDE ein liten fot i det energi-industrielle komplekset då han midt på 1990-talet redigerte «Scenarier for norsk energiforsyning». Rapporten heitte Formativ periode. Me våga ikkje å bruka tittelen Historiens kraftlinjer, for han var okkupert i 1975 av ein m-l-politisk korrekt og herostratisk berømt roman om norske pilegrimar i Albania, sosialismens fyrtårn i Europa. Dessverre, Espen Haavardsholm, det er ikkje alltid dei beste bøkene ein minnest lengst.

For Spaltisten var det spennande vaksenopplæring. Ved gjenlesing er det mykje artig og nyttig å finna i framtidsbileta, både av fakta og fiksjon: Den relativt harmoniske «Markedsplassen» med sterk monopolkontroll, låge prisar og nøgde forbrukarar; det ekspansive «Kraftfeltet» med mektige energiselskap og storsatsing på krafteksport; «Den norske vegen» som tar ein U-sving med re-regulering og sterk politisk styring.

Etter ein presentasjon av prosjektet kom ein heiders­krona vasskraftingeniør til meg som ein Nikodemus om natta og kviskra: «Veit du kven som blir ny direktør i Østfold energi? Marknadssjefen i Steen & Strøm!» Han lukta maktskiftet i bransjen og den kommersielle kulturendringa i dei fusjonerte og hybride statsselskapa.

DET NYE REGIMET har ikkje produsert særleg meir kraft, men større overskott og fleire direktørar med høgare lønn og bonus. Pluss kommersielle meklarar og spekulative treidarar og plagsame telefonseljarar som lokkar med jukseprisar. Gjennom overføringskablane blir det eksportert meir kraft og importert høgare prisar.

Dagens system oppfyller ikkje den sosiale kontrakten mellom bransje og samfunn, mellom kraftprodusentar og distributørar på den eine sida og vanlege forbrukarar og kraftkrevjande industri på den andre.

EIT TUNGT POLITISK fleirtal har stått bak den lovprisa, frie kraftmarknaden, der kommersielle statsselskap speler dominerande roller. Men ein kjem ikkje unna at den som påkallar trollmenn og inngår kontrakt med kraftdjevlar, må sanna Goethes ord: «Die ich rief, die Geister, werd’ ich nun nicht los.» («Dei eg kalla på, åndene, blei eg ikkje kvitt.»)

Endringar som skulle løysa nokre problem, har ført andre med seg. Systemfeil blir bortforklarte som uønskte følgjer og førte på kontoen for lite samarbeidsvillig natur og tilfeldige og mellombelse utslag av marknadens jernlover. Dei som ikkje vil ta inn over seg ansvar for konsekvensane, kappast om kompensasjonar. Det kjem stadig nye overbod om avbøtande tiltak i form av kontantstøtte, sosialhjelp og almisser til fattig og rik.

FRIE MARKNADS­KREFTER på kraftfeltet er eit regime framfor undergangen. 30 år er faktisk ganske lang levetid for eit paradigme i nærings- og velferdspolitikken.

Straumprissjokket i vinter opnar for omkampar om den norske vassvegen vidare. Panikktiltak har ført til varige endringar i norsk kraftpolitikk før: Det var slik me fekk konsesjonslovane og heimfallsretten og offentleg eigarskap. Noko kjem nok til å bli henta fram frå historias skraphaug, men mykje må finnast opp på nytt under endra globalt og politisk klima.

Andreas Hompland er sosiolog og skribent.