ANDREAS HOMPLAND

hompland@online.no

Max Weber døydde for hundre år sidan, 56 år gamal, visstnok av spanskesjuka. Byråsjefen kjenner seg heime i Webers nøkterne og rasjonelle byråkrati som skil mellom personleg og offentleg, har klare reglar, er sakleg og kunnskapsbasert, upartisk og grundig. Den byråkratiske etos vernar mot favorisering, trynefaktor, tilfeldig skjønn og andre virus i sunn forvaltning. Like saker skal behandlast likt utan omsyn til posisjon og person, og det må ta den tida det treng.

Den idealtypiske byråkraten er ein fagperson med integritet, ikkje ei brikke på eit ekspedisjonskontor eller ein lydig reiskap for politikken. Byråkratiet er eit vern mot barbariet. Byråsjefen meiner for få byråkratar i nyare tid er heidra etter forteneste med bauta og gatenamn.

UNDER KORONAKRISA har tilliten auka til forsking, fakta og forvaltning. Fleire statsrådar har vakse i trengselstider medan det har vore låge skott mellom forvaltning og politikk for å få sett tiltak raskt ut i livet. Men Byråsjefen ser fram til meir normale tider der Forvaltninga held fleire armlengders avstand mot å vera eit sekretariat som legitimerer statsrådens politikk. Idealet hans er ei profesjonell og fagleg trygg forvaltning som ikkje seier «ja vel, fru statsråd», men har motførestillingar og stiller kritiske spørsmål ved den kortsiktige, politiske viljen.

Forvaltninga skal halda igjen når utgiftskåte poli­tikarar synest det er større stas å få auka løyvingar til måla sine enn å vita om det gir resultat. Forvaltninga skal koma med innspel om kutt i budsjetta, men veit at det er rituelle øvingar. I sluttfasen må dei stå bak statsrådane sine mot embetsverket til andre statsrådar.

Forvaltninga skal ha auge for heilskapen, særleg når sektorane er seg sjølve nok og meiner at heilskapen er ein annan stad. Og verre er det til fleire parti det er i regjeringa. For å bli samde utan å prioritera salderer dei med ostehøvel og juksar med å kalla det ABE (avbyråkratiserings- og effektiviseringsreform).

BYRÅSJEFEN ER PESSIMIST. Han er ofte svartsynt, eller som han kallar det for tida, i ein freistnad på å vera politisk korrekt: Han har melaninrike tankar.

Statsrådane held seg for lite til forstandige råd frå Forvaltninga. Øyrekviskrarar frå dei politiske oppdrettsanlegga er som vêrhanar i mediedrevet; dei legg seg opne for lobbyistar frå interesseorganisasjonar og fyrstehus – dit mange av dei kjem frå og skal tilbake til.

Byråsjefen har merka lite til den oppskrytte tillitsreforma. Tvert imot er det aukande mistillit til Forvaltninga. Veksten er ikkje i tillit, men i tilsyn og kontroll.

Tillit er ikkje noko ein kan få tilskrive, men må erverva fordi ein gjer seg fortent til det. Det må ein øva på i det daglege om ein skal kunna gjera ein god jobb i unntakstider. Ein kyndig byråkrat skal tvila, men til slutt vera sikker i sin tvil. Usikre og overlojale byråkratar som blir kasta ut på 70 famnars djup, druknar i detaljar og atterhald.

BYRÅSJEFEN TVILER på at han nokon gong vender frivillig tilbake til det opne kontorlandskapet han blei driven ut i då dei tok frå han cellekontoret. Men han stod mot då dei lokka med to lønnstrinn dersom han gjekk med på at tittelen blei endra til «seniorkonsulent». Han både gler og gruer seg til å kunna titulera seg «byråsjef emeritus».

Etter eit par hektiske veker med å snikra koronaforskrifter og finna på kontantoverføringar som ikkje lèt seg gjennomføra, har Byråsjefen trivest godt med å gøyma seg bort på heimekontoret. (Han må innrømma at for ein gongs skuld er ikkje nynorsk a better language: hjemmekontor og gjemmekontor er ein betre pardans).

Byråsjefen meiner han har gjort ein betre jobb for Forvaltninga og kome med betre tilrådingar når han har fått sete heime og konsentrert seg om lange tankerekker. Der kan han ha permane og dei velordna utklippsbunkane sine i fred utan å måtta rydda skrivebordet reint når arbeidstida er slutt. Han vil ha og kjenna sin faste plass.

PÅ HEIMEKONTORET styrer han seg sjølv. Han blir berre avbroten av hundemas, men hunden kan han avvisa eller gå ein tur med når han sjølv treng å klarna tankane. Han kjem nærare kjernen når han driv fjernarbeid. Men slipset knyter han på seg kvar morgon for å vera kontorkledd, i fall nokon tvingar han til å zooma inn på Facetime.

Det Byråsjefen saknar, er pausesamtalane ved kaffi­maskinen og over nistepakka. Han liker å vera eit levande oppslagsverk og ausa røynsle og ansiennitet over historielause førstekonsulentar som treng byråkratisk sosialisering. Men der snappar han også opp sladder om forlorne ekspedisjonssjefar og dugløyse i den politiske leiinga. Slikt er det nyttig å vita og lagra, men det skal ikkje brukast i utrengsmål.

VERTINNA har høyrt på utgreiingane, som ho tykkjer er høgtflygande, sjølvopptatt og sjølvmedvite eliteprat. Ho vil få lagt til at ho liker politikarar som ikkje pakkar seg inn i byråkratord, men snakkar så folk forstår.

Byråsjefen må medgi at ho har eit poeng, og det har han også funne støtte for hos Weber. På privaten har han sans for karismatiske politikarar som ikkje lar seg fanga i rasjonalitetens jernbur. Men eitt krav har han til statsrådar som vil syna handlekraft: Dei må vita kva dei ikkje veit, og ha vit til å lita på Forvaltninga.

Andreas Hompland er sosiolog og skribent.