Psykisk helse
Ein veletablert psykiater gjekk på ein smell då ho møtte ein ung rappar med ADHD og rusproblem. Det har det blitt både film og bok av.
Saman mot pilleveldet
Publisert
Sist oppdatert
Hausten 2015 sat barne- og ungdomspsykiater og trebarnsmor Melanie Ekholdt i sofaen og såg finalen i Norske Talenter, der den unge florøværingen Michael Kildal rappa: «Speil, korleis kan du dømme meg, når heile verda allereie gjer det?»
– Eg tenkte at han var ein filosof i praksis, seier ho.
Ho tok kontakt. Ho var særleg nysgjerrig på ADHD-diagnosen han fekk då han var 14 år, og at pillene han fekk, førte han inn i ein ruskultur. Ho stilte spørsmål ved si eiga rolle – kor knytt ho var til diagnostisering og medisinering. Var ho eigentleg til hjelp?
– Å ikkje gi medisin er det same som å ikkje vere ein god lege, tenkte eg før. No tenkte eg: Kva om det er omvendt? Kva om eg har bidratt til å skade eller øydelegge liv?
Mens Kildal fekk erfare at deltakarar i musikkonkurransar fort blir gløymde, hamna Ekholdt i ei profesjonskrise. Ho valde å seie opp jobben på Barne- og ungdomspsykiatrisk poliklinikk (Bup) og lage film basert på møta deira. Ho blei litt galen, som ho seier.
Forelska i galskap hadde premiere i 2020 og har blant anna vunne prisar på filmfestivalane Overcome, Mental Filmness og Impact Doc i USA.
Sandkassevald
Eg møter dei to på Litteraturhuset i samband med ein panelsamtale om boka dei no har skrive: Forskjellen mellom meg og deg – dialogens kraft i møte med de urolige gutta. Boka har, som filmen, fått namn etter ein av låtane til Kildal.
Ved sida av å handle om dialogen mellom dei to er boka basert på forsking på ADHD og synet på urolege gutar. Ekholdt trekker inn ulike stemmer for å vise kor polarisert forskinga ofte er, særleg no når talet på diagnosar har skote i vêret.
Å ikkje gi medisin er det same som å ikkje vere ein god lege, tenkte eg før.
Hadde eg vore far til den 14-åringen eg var, hadde eg aldri tillate at han fekk ADHD-medisin.
Det handlar i stor grad om livet til Kildal, som var ein vill unge. Som han rappar i ein av låtane sine: «Eg har ein kompis no, som eg beit hol i magen på då eg var to.» Ja, han beit ein gut som kasta sand i auga på han, i magen. Straffa var at han måtte bli med til legevakta og sjå på at guten fekk stivkrampesprøyte.
I dag har dei to ein god tone. Problemet blei måten dei vaksne takla åtferda på.
«Han kastar stein»
Kildal vaks opp med vald heime – til han var åtte år. Då hamna han og mora på krisesenter, og far hans forsvann ut av bildet. Barnevernet og Bup kom sjølvsagt på bana, men ingen snakka om ADHD då. Guten hadde «psykologiske plager».
– Når dei vaksne omtaler eit barn som «ein med psykologiske plager», vil barnet sjå på seg sjølv som ein med psykologiske plager, påpeikar han.
– Eit barn klarer ikkje å handtere kjensla av at ein er annleis, aleine.
Orda ungane brukte, var psycho og galen i hovudet. «Han kastar stein», sa dei.
Han var mykje aleine – til han begynte på ungdomsskulen og fann folka sine, som han kallar dei: andre med ADHD, flyktningar, folk som stod utanfor. Dei var ein gjeng. Dei lærte kvarandre å slåst og ruse seg. Det blei mange politisaker. Som han rappar i «Forelska i galskap»: «Eg hadde så mykje hat at ingen i byen følte seg trygg.»
– Såg nokon stygt på oss, forsvarte vi oss. Det var éin for alle og alle for éin.
Samtidig fekk dei status. Folk ville feste med dei, for dei kunne skaffe drugs.
Verdien av musikk
Kildal høyrde på rapp og begynte å skrive sjølv.
– Musikken var psykologen min, seier han.
– Ved hjelp av rapp og rytme fekk eg ut det som låg i magen og hjartet, og på scena kunne eg vise kjensler. Eg kunne uttrykke aggresjon utan å slå.
Første gongen han var med i Norske Talenter, i 2012, rappa han på engelsk – til mor si – og fekk ståande applaus. Han rauk ut, men nådde altså finalen i 2015. Som så mange andre deltakarar i denne typen program trudde han at glansen ville vare. Men nei, Sony Music droppa han, kjærasten dumpa han, han kom i konflikt med folk i rusmiljøet, og gamle venner hamna i fengsel eller psykiatrien. Éin døydde av ein overdose, ein annan gjorde sjølvmord.
– Eg såg på kaoset og spurde: «Kva er det du vil?»
Jo, han ville ha familie og kjærleik og stabilitet.
Gutekrisa
I panelsamtalen, leidd av psykologspesialist Per Are Løkke, blir historikaren E. Anthony Rotundo nemnd. Han har skrive mykje om korleis det tidlegare blei sett på som naturleg at gutar var ville i ein fase. Å uttrykke kjensler gjennom aggresjon var eit teikn på sunn maskulinitet. Men alt endra seg då vi gjekk frå å vere eit bondesamfunn til at mennene drog ut for å arbeide. Når berre mor er heime og gutane ikkje lenger har ein mann å identifisere seg med, får dei ikkje utagert.
Dessutan blir dei meir beskytta, ergo blir dei mindre robuste enn gutar var før, meiner Rotundo. I dag, når dei fleste barnehagetilsette og lærarar er kvinner, har vi det mange kallar ei gutekrise.
Ein fagfelle av Ekholdt, psykiateren Anne Kristine Bergem, trekker fram ei personleg historie: Son hennar fekk ikkje lov til å ha med Kaptein Sabeltann-sverdet sitt i barnehagen fordi det blei definert som eit våpen. Då ho sa i eit foredrag, på fleip, at alle barnehagar burde ha eit våpenlager, blei det medie- og kommentarstorm.
«Skal vi la ungar leike med giljotinar, då, og kappe hovudet av dokker?» skreiv ei.
Bergem meiner berre at vi bør gi gutar – og jenter – plass til å leike vilt og fysisk.
Ei aha-oppleving
Kildal blei rusfri. Han starta sitt eige platestudio, 6900 Original Records, og samarbeidde med ein lokal, etablert produsent, Eirik Husabø, som han omtaler som ei viktig støtte. Han har fast IT-jobb og er familiefar – med ei dotter som no er like gammal som han var då far hans forsvann.
Av og til, viss han hevar stemma eller blir utolmodig, undrar han: Tenkte far min det eg tenker no? Og tenkte far min på far sin?
– Eg er ikkje perfekt, men det er det ingen som er, seier han.
Som ung vaksen prøvde han, på eige initiativ, å gå til psykolog.
– Eg opna meg. Ho sat der med blokka i fanget. Eg følte at eg like gjerne kunne snakke til ein vegg. «Bullshit», tenkte eg. «Eg kan hjelpe meg sjølv ti gongar betre enn ho kan.»
– Kva var det som gjorde at du opna deg for Melanie Ekholdt?
– Endeleg fekk eg dei rette spørsmåla av nokon på innsida av systemet. Du endrar ikkje systemet frå utsida. Eg tenkte at historia mi kan bidra til at kliniske fagpersonar stiller seg sjølv spørsmål.
Når det gjeld medisinering, er han sikker i si sak. Det blir som med alkohol og tobakk og koffein: Det er ikkje for barn.
– Hadde eg vore far til den 14-åringen eg var, hadde eg aldri tillate at han fekk ADHD-medisin.
Medisinen han fekk, tok han fordi han stolte på dei vaksne.
– Folk sa at eg blei betre. Eg følte at dei var fornøgde med meg. Men eg sov ikkje, eg åt ikkje, eg følte meg drit. Legen ufarleggjorde det, men eit barn skjøner ikkje kva sentralstimulerande betyr.
Han fekk ei aha-oppleving då ein narkoman kom og ville ha pillene hans i byte mot hasj.
– Måten psykiateren la det fram på, krasja med røynda.
For han blei hasj, og etter kvart ulovlege syntetiske og sentralstimulerande stoff, medisin.
Ein epidemi
For tre år sidan gjekk han til legen og spurde: Finst det betre medisinar no? Han fekk noko som fungerte. Han tar det på kvardagar og opplever ingen biverknader.
Fordi kriteria har blitt vidare, får fleire enn nokon gong ADHD-medisin. Mange, som Robert Spitzer og Allen Frances, eller Charlotte Lunde og Henriette Sandven her heime, har uttalt seg kritisk. Enkelte bruker ordet epidemi.
Ekholdt meiner at all diagnostiseringa, med møte og systemarbeid, stel tid som burde bli brukt saman med gutane som strevar.
Ei positiv utvikling er at folk flest ikkje lenger fryktar Bup. No står folk i kø, og det blir snakka om at barn og unge reagerer ulikt på pillene. Fagfeltet har tatt det innover seg, meiner Ekholdt.
– No er det òg fleire vaksne som bruker ADHD-medisin, og fedrane har komme på bana. For ti år sidan var det stort sett mor til barnet som sat på Bup. No får vi fleire perspektiv inn i rommet.
I dag er ho tilbake på Bup, som barne- og ungdomspsykiater, etter «krisa», som jo var produktiv: Ho laga fleire kortfilmar, sette opp eit teaterstykke, jobba som servitør, underviste legar i terapimetodar og laga podkast, der ho pratar om kropp og sjel med alt frå Finn Skårderud til Musti. Men den ho har snakka mest med, er altså Michael Kildal.
Han har lært mykje av eventyret, som han kallar det.
– Undervegs skjønte eg at systemet aldri kan bli perfekt, fordi det er bygd opp av menneske. Og det er ikkje mitt ansvar å fikse det. Å gi slepp på kjensla av at eg måtte kjempe mot systemet, har vore den største lærdommen, seier han.
– No kan eg lukke boka.
