Ytringsfridom

Håvard Rem

post@rem.no

Som kulturelle lutheranarar set me likskapsteikn mellom religion og tru, ei offisiell tru som i førre hundreåret vart privatisert og såleis forsvann. Men historisk er religion helst juss og lovar – til dømes moselov og sharia. Heilage skrifter er òg lovsamlingar. Ei tru som ikkje pregar lovverket, vert då ein vits.

Ankesaka i lagmannsretten er kan henda døme på kollisjonar som oppstår om borgarar set religiøse lovar over Noregs – som om ein minoritet med opphav i land med venstrekøyring vil halda fram med venstrekøyring i eit land med høgrekøyring. Ein slik vegtrafikklov er grei berre for kulturrelativistar utan førarkort.

Videotalen

Politiadvokat Thomas Bloms tørre opplesing av den skjellsordspekka og jussprega videotalen skil seg frå tiltalte Mohyeldeen Mohammads YouTube-framføring – ei blanding av gestiske rapparfakter og hallelujahøgstemt fordøming, på norsk, med tungetaleinnskot av lovtermar på arabisk: «den hunden, Abid al khaen (Abid forrædaren) har hånet min religion, al Islam (...) han er murtad (fråfallen), kafir (vantro) (...) det trengs ingen fatwa.» Vokalane vert fraserte som av ein vekkingspredikant: islæ – æ – æm. Kring 13.000 menneske skal no ha sett YouTube-videoen.

Men meir intens enn Raja-fordøminga er utskjellinga av desse «grønnsaksselgerne av imamer som vi har her i Norge», æreskjelte av di dei ikkje har «klargjort hva hokum (domen) for disse murtadeen (fråfalne)» er. Og mindre intens, ved andre høve, er refsen av nordmenn. Mohammad driv indremisjon. Storsamfunnet er han ikkje så oppteken av, anna enn å kritisera det folk flest no er samde med han i: at Noreg ikkje skulle ha gått militært inn i Afghanistan, Irak og Libya.

Forrædarane og quislingane er altså ikkje dei vantru, men dei fråfalne. Og fremst blant dei er ein stortingsrepresentant for Akershus og Venstre.

Trugsmålet

Er talen eit (draps)trugsmål? Av tre sakkunnige er to samde.

Ja, meiner rettsoppnemnde Kari Vogt og påtaleoppnemnde Thomas Hegghammer, talen er eit fordekt drapstrugsmål.

Hegghammer: Eit relevant omgrep er dog whistling, hundefløyting, med ljodar berre bikkjene kan høyra, med ord berre dei innvigde skjønar. Omgrepet har i USA vorte nytta om retorikken frå ytre høgre. Videoerklæringa kan me sjå som hundefløyting. Ho er sett saman av juridiske omgrep, men overlèt konklusjonen til tilhøyrarane.

Nei, meiner forsvararoppnemnde Lars Gule, talen er ei irettesetjing etter islamsk tradisjon.

Mohammad: Imamane som har vitna her i retten, ser på talen som ei irettesetjing. Men han er krydra med bannord som er vanlege i miljøet og heimlandet mitt.

Den rettslege skilnaden på trugsmål og åtvaring var Mohammad medviten om alt i 2010, då han som 24-åring vart landskjend etter ein appell på Universitetsplassen i Oslo der han snakka om store terrorhendingar i Noreg: «Dette er ikke en trussel, men en advarsel.»

Det tvitydige i ein hundefløytetale er òg rettsleg tvitydig: Kan me setja folk i fengsel for over­ljodar me per definisjon ikkje kan oppfatta?

Autoriteten

Sentralt i trugsmålvurderinga av videotalen står spørsmålet: Kva for autoritet har tiltalte hatt i norske jihadistmiljø?

Hegghammer: Forsvaret har freista å minimera autoriteten tiltalte har hatt i norske ekstremistmiljø ved å understreka at han ikkje fullførte teologiutdanninga i Saudi-Arabia. Men i globale jihadistrørsler er det få med høge kvalifikasjonar, og det norske jihadist­korpset er det lågast utdanna i Europa. Religiøse autoritetar utan fullført utdanning er ikkje i posisjon til å ferda ut ein fatwa, og kan i staden kalla domane sine ei erklæring. Videotalen er etter mitt syn ei slik erklæring.

Gule: Eg er samd i at få kvalifiserer til mufti, rettslærd eller lovkyndig, i salafijihadistiske miljø. Kva for autoritet har Mohammad hatt i Noreg? Me veit ikkje. Ingen har spurt dei om kva for innverknad han har. Den næraste til å ha gjort eit feltstudium er eg – og eg konkluderer med at innverknaden hans er låg. At dei meiner han har høg personleg integritet, gjev han ein posisjon, men samstundes meiner somme at integriteten hans er svekt av grove utspel.

Mohammad: Om eg har autoritet? Eg er ein heilt vanleg muslim. Men eg har lov til å ytra meg. Videoen var mynta på muslimar som tok del i ein konkret debatt. Dei veit at eg er arabar. Me nyttar slike uttrykk når me snakkar om fotball òg.

Frå PST vert det understreka at tiltalte kan ha henta autoritet frå far sin, som er imam, og som ifølgje PST vert nytta som rådgjevar i miljøa.

Martyren

Kan retten sjå bort frå at somme kan høyra talen som ei oppmoding til valdsbruk?

I 2015, i ein PST-avlytta telefonsamtale med Ubaydullah Hussain – som i fjor vart dømd i Høgsterett til ni års fengsel for IS-rekruttering og -deltaking – nytta Mohammad orda «en martyr, en vakker og heftig bror» om terroristen som gjekk til åtak under eit debattmøte i København der Muhammed-teiknaren Lars Vilks tok del. Same kveld var det òg eit åtak på ein København-synagoge. I alt vart fem skadde, mellom dei fleire politifolk, og tre drepne, mellom dei mistenkte Omar Abdel Hamid El-Hussein, som Mohammad hylla i telefonen som martyr.

At martyromgrepet er religiøst og politisk ladd, veit København alt om. Det var geistleg omgang med martyr- eller sanningsvitneomgrepet som utløyste Søren Kierkegaards kyrkjestorm i 1855. Martyriet gjev løn i himmelen, om ein trur på etterlivet, slik tiltalte og fornærma gjer.

I sakkunnigrapportane vert norske og arabiske ord vogne på gullvekt. Gule skriv at Ubaydullah Hussain ikkje dreiv med «rekruttering» av framandkrigarar, som Høgsterett mellom anna dømde han for, men med «fasilitering» – hjelp med visum, billettar og kontaktar i Syria. Det religiøse martyromgrepet nyttar han like fullt reservasjonslaust, utan gullvekt, kursivering eller hermeteikn: «(...) plikten til å fordømme avvik fra islam, har lange røtter i islams historie og omfatter mange martyrer som har blitt drept for å kritisere makthavernes avvikelser fra den rette lære». Formuleringa speglar Mohammads sjølvforståing som den sanne refsaren mellom grøn­sakseljarar av imamar. Videoen heiter «Sanninga».

Dei friviljuge

Kor alvorleg er det at talen nyttar shariarettslege omgrep? Er talen å forstå som hisba, plikta som den einskilde har til å syta for at loven vert følgd, som ein slag friviljug dugnad? Dei sakkunnige forklårer hisba-prinsippet som alt frå refs og moralpoliti til borgarvern og drap på fråfalne.

Dei som utfører hisba-sjølvtekt, vert gjerne kalla friviljuge. Utan at det vert eit poeng i retten, var det Dei friviljuge dei kalla seg, gruppa som i 2010 arrangerte demonstrasjonen mot Dagbladets Muhammed-karikaturar, då Arfan Bhatti gjekk vakt og Mohyeldeen Mohammad heldt appellen om eit 11. september i Noreg. Ifølgje Thomas Hegghammer går det ein raud tråd frå Dei friviljuge til Profetens Ummah.

Dei sakkunnige er samde om at hisba-prinsippet er relevant for å skjøna videotalen, men usamde om i kva grad hisba, og dimed talen, er refs eller trugsmål.

Vogt: Få døme er eigna til å syna at ein hisba ikkje er eit trugsmål.

Gule: Eg er ikkje usamd. Det kjem an på konteksten. Ein hisba kan verta oppfatta som eit trugsmål jamvel om det ikkje var intensjonen til avsendaren.

Vogt: Kven avgjer korleis han skal verta oppfatta?

Gule: Det er eit tolkingsspørsmål. Det er opp til den æra retten.

Vogt: Vanlegvis er det ei oppmoding til avretting.

Gule: I våre dagar har du rett.

Vogt: Det har vore ei vanleg tolking i rettshandbøkene gjennom historia.

Gule: Gjennom historia har få islamske lærde oppmoda til sjølvtekt.

Vogt: I kjeldene er det semje om ei tolking som opnar for avretting. Ein diskuterer òg om det er rett å avretta fråfalne og gudsspottarar på staden.

Gule: Dei lærde oppmodar òg til atterhald, angrefrist og høge provkrav.

Vogt (til domaren): Gule går for langt i å meina at hisba kan vera berre refs, og ikkje eit trugsmål.

Gule: Hisba kan vera eit trugsmål, men ikkje naudsynleg. Det er glidande overgangar. Ein privat hisba kan til dømes vera eit trugsmål om straff i helvete.

«Må Allah brenne deg i Jahannam», ynskte Mohammad i ei tekstmelding til Raja, send før videoen. Tyder det noko anna enn ein bannande nordmann som ropar: «Dra til helvete»?

Raja (i vitneboksen): Eg tenkjer ofte på livet etter dauden.

Både fornærma og tiltalte vart spurde om tru, og sa at dei trudde på etterlivet, men ingen av dei vart spurde om eller uttalte seg om det springande punktet: i kva grad dei trur at Koranen er Allahs ord og dimed – for dei som tek den trua eit steg vidare – lov.

Fråfallen

Kva lærer loven om fråfalne? Kor alvorleg er det at tiltalte erklærer Raja som fråfallen? Dei spørsmåla vart det nytta ein del tid på i retten.

Raja (i vitneboksen): Fråfallen er eit uhyggjeleg ord.

Det var det òg for halve sørvestlandet då Ole Hallesby i 1953 heldt helvetestalen, ikkje på YouTube, men i radioen. Ordet for helvete i Bibelen og i Koranen har sams semittisk opphav: Gehenna og Jahannam. For så vel kristne som islamske vekkingsrørsler har mottoet gjerne vore: attende til grunnteksten! Men då dei kristne grunntekstane fann si form, hadde skiljet mellom tru og lov alt oppstått. Paulus kravde at moseloven vart underordna romarretten, slik moderate europeiske muftiar og imamar i dag oppmodar forsamlinga om å setja loven der dei bur, over sharia.

Ikkje alle høyrer. I 2015 rapporterte The Guardian at avretting av fråfalne fekk stønad frå mindre enn ein femtedel av britiske muslimar over 55 år, men frå nær ein tredjedel av dei mellom 16 og 24 år. I land med muslimsk majoritetsfolkesetnad er stønaden gjerne meir enn 50 prosent.

Vogt: Etter klassisk lov er det ikkje straffbart for ein lek å drepa ein fråfallen.

Gule: Men kor mange har vore avliva eller avretta for fråfall? Ikkje mange.

Vogt: Det er døme på at retten ikkje gjev dødsstraff, men at mobben utanfor rettslokalet står klar til å avliva vedkommande.

Straffeutmålinga

I kva grad kan videoen, for å nytta formuleringa i paragraf 115, «volde fare for at en stortingspolitikar hindres eller påvirkes i arbeidet sitt»? I Noregs lovar er dette det springande punktet. Formuleringa er like open som strafferamma er vid: ti år.

Sjette og siste dag i retten vert runda av med prosedyren til forsvararen Brynjar Meling. Han tek føre seg straffeutmålinga i andre paragraf 115-saker, og i liknande saker der ein i staden har nytta paragraf 185 (strafferamme tre år), den såkalla rasismeparagrafen, som i praksis ikkje vert nytta når tiltalte ikkje er vestleg. I sakene Meling nemnar, er den fornærma statsråd eller stortingspolitikar: Skotpremie (50 kroner) på Hadia Tajik etter monarkidebatt i Stortinget (§185): 16 dagar på vilkår . Ein kakebotn med barberskum i andletet på Solveig Horne (§115): 45 dagar utan vilkår.

Før retten vert heva, får tiltalte koma med ein siste merknad:
­– Eg laga ein video av di etablerte medium ikkje gjev meg rettferdig handsaming. Eg ville at det store, islamske fellesskapet skulle svara Abid Raja med ord, ikkje med vald.

Dom vert forkynt for tiltalte i fengslet innan tre veker. Saka vil truleg gå til Høgsterett.