Rekviem for det politiske sentrum
I vegkryss kan ein svinga i ulike retningar, men einaste veg ut av ei rundkøyring, er til høgre.
Sentrumsunderet manifesterte seg då Kjell Magne Bondevik blei statsminister for sentrumsregjeringa i 1997. Det var Kristeleg Folkepartis tre lykkelege år.
Foto: Bjørn Sigurdsøn / NTB scanpix
hompland@online.no
Sentrum i norsk politikk har vore partiet Venstre og avleggarane deira. Moderate, liberale og frisinna skalla av frå den parlamentariske Sverdrup-koalisjonen i 1884. Dei fleste glei inn i Høgre, men moderate på Sørvestlandet vende tilbake til det forsiktige og lekmannskristne bygde-
Venstre, sjølv om dei frykta Castbergs arbeidardemokratar og det kulturradikale By-Venstre.
Venstre ville ikkje vera på lag mot Arbeidarpartiet som breidde seg ut til eit folkeparti. Venstre ville forsona klassemotsetningane i fedrelandet. Det ville ikkje Norsk Landmannsforbund, som skipa Bondepartiet i 1920. Dei flørta med det nasjonalistiske ytre høgre og gjorde Quisling til forsvarsminister. Likevel var det Bondepartiet som forlikte seg med Arbeidarpartiet om landbrukspolitikken i 1935 og gjorde Nygaardsvold til statsminister. Men det var Venstre som blei støtteparti for regjeringa.
I MELLOMTIDA hadde det kome ei ny avskaling. Bedehusfolk i Hordaland braut ut og stilte som Kristeleg Folkeparti ved Stortingsvalet i 1933. Det var eit ikkje-borgarleg parti for kristne småkårsfolk, men den direkte årsaka var at Venstre ikkje nominerte lekmannshovdingen Nils Lavik på sikker plass.
Under krigen kom det til forsoning mellom høgt og lågt i Kyrkje-Noreg, også med dei moralsk opprusta og Oxford-religiøse. Kristeleg Folkeparti blei landsdekkande og trudde på rekristianisering. I sin eigen dimensjon ville dei gå den krunglete og smale vegen mellom høgre og venstre, i von om å gjera han breiare. Det blei mange vegkryss, og partiet måtte sanna at den som vil ut av ei rundkøyring, må svinga til høgre. Denne trafikkregelen råka Hareide i knutepunktet på Gardermoen.
MELLOMPARTIA i sentrum var eit politisk tyngdepunkt i etterkrigstida, men Ap hadde fleirtal i Gerhardsen-epoken, så om dei skulle få regjeringsmakt, måtte dei alliera seg med eit veksande Høgre. Det klarte John Lyng å få til ad hoc i 1963. Då var loddet kasta, og Per Borten blei statsminister i ei firepartiregjering i 1965.
Dette hadde sete langt inne. Venstre og KrF brukte rett nok same merkelapp som Høgre: «ikkje-sosialistisk». Men dei ville ikkje klistrast til dei liberalistisk-konservative. Bondepartiet, som hadde endra namn til Senterpartiet etter eit kort intermesso som «Norsk Folkestyreparti (Demokratene)», var som alltid situasjonsbestemt pragmatisk.
Dei tre partia i midten hadde starta ein prosess dei kalla «Samling i sentrum». Dei mest ihuga trudde på forloving og ekteskap, men det var mindre av kjærleik enn av fornuft og tvang, for valordninga førte med seg mange «bortkasta» røyster.
DET BLEI INGA SAMLING, men nokre felleslister her og der. Suppa i sentrum prøvde å få ført inn att «listesamband», det vil seia at parti kan avtala at røyster som ikkje gir mandat, kan overførast til eit anna parti. Det gjekk ikkje dei to store partia med på, for dei ville halda på «styringstillegget».
Men Byråsjefen minner om at Willoch lét seg pressa av «utgiftspartiene» i koalisjonsregjeringa hans til å gå med på listeforbund ved Stortingsvalet i 1985. Det blei inngått avtalar i 15 fylke, mellom andre kom den seinare senterpartidronninga Anne Enger Lahnstein inn frå Akershus med KrF-røyster på Gunnar Prestegård. Totalt vann Senterpartiet tre ekstra mandat, KrF fem og Høgre eitt, medan Høgre tapte tre mandat og Arbeidarpartiet seks. Willoch-regjeringa overlevde til Carl I. Hagen felte henne på auka bensinavgifter og bana veg for Gro Harlem Brundtland.
Etter desse kalamitetane blei vallova endra med forbod mot listesamband, men med utjamningsmandat for parti som kom over sperregrensa.
DÅ BRATTELI gjekk av og Venstre blei kløyvd etter EF-tapet i 1972, skipa Lars Korvald ei lita og kortliva sentrumsregjering, men draumen var tend. Venstre-akademikarar teikna eit nytt politisk kart. Dei mest sentrumsekstremistiske forkasta høgre-venstre-aksen og innførte den politiske trekanten med ein blå, ein raud og ein grøn pol. I og rundt trekanten sirkulerte dei politiske konfliktane i samfunnet i ulike konstellasjonar, med EU-medlemskap som lakmustesten på kvar ein høyrde til.
Sentrumsunderet manifesterte seg att då Jagland kasta korta etter 36,9 og Kjell Magne Bondevik blei statsminister for sentrumsregjeringa i 1997. Ho overlevde med slalåmkøyring i tre år til Høgre og Arbeidarpartiet gjekk saman og felte henne på saka om sterkt forureinande gasskraftverk. Dette var Kristeleg Folkepartis lykkelege år. Då Bondevik kom tilbake som statsminister, var det Høgre som dominerte samarbeidet: Senterpartiet hadde gått motstraums, KrF var sterkt svekt og Venstre hadde fleire statsrådar enn stortingsrepresentantar.
SALIG TRYGVE BULL sa at Høgre er like uutryddeleg som arvesynda, men at dei motkulturelle kreftene er utruleg seigliva. I ytterhornete retorikk ville vel det heita at dei er etniske og har kronisk norsk bakgrunn.
Akutte sjukdommar er motstykket til dei kroniske som utviklar seg langsamt, er langvarige og kan venda tilbake. Den akutte diagnosen for sentrum i norsk politikk er prega av retningsvalet i KrF. Den meir fundamentale diagnosen er at tilstanden er kronisk og dødeleg. Slik må det vera når Senterpartiet har gått til venstre, Venstre til høgre og Kristeleg Folkeparti mot abort, undergang og fråfall, slik at det endar der dei starta, som eit regionparti sør og vest.
Andreas Hompland er
sosiolog og skribent.
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
hompland@online.no
Sentrum i norsk politikk har vore partiet Venstre og avleggarane deira. Moderate, liberale og frisinna skalla av frå den parlamentariske Sverdrup-koalisjonen i 1884. Dei fleste glei inn i Høgre, men moderate på Sørvestlandet vende tilbake til det forsiktige og lekmannskristne bygde-
Venstre, sjølv om dei frykta Castbergs arbeidardemokratar og det kulturradikale By-Venstre.
Venstre ville ikkje vera på lag mot Arbeidarpartiet som breidde seg ut til eit folkeparti. Venstre ville forsona klassemotsetningane i fedrelandet. Det ville ikkje Norsk Landmannsforbund, som skipa Bondepartiet i 1920. Dei flørta med det nasjonalistiske ytre høgre og gjorde Quisling til forsvarsminister. Likevel var det Bondepartiet som forlikte seg med Arbeidarpartiet om landbrukspolitikken i 1935 og gjorde Nygaardsvold til statsminister. Men det var Venstre som blei støtteparti for regjeringa.
I MELLOMTIDA hadde det kome ei ny avskaling. Bedehusfolk i Hordaland braut ut og stilte som Kristeleg Folkeparti ved Stortingsvalet i 1933. Det var eit ikkje-borgarleg parti for kristne småkårsfolk, men den direkte årsaka var at Venstre ikkje nominerte lekmannshovdingen Nils Lavik på sikker plass.
Under krigen kom det til forsoning mellom høgt og lågt i Kyrkje-Noreg, også med dei moralsk opprusta og Oxford-religiøse. Kristeleg Folkeparti blei landsdekkande og trudde på rekristianisering. I sin eigen dimensjon ville dei gå den krunglete og smale vegen mellom høgre og venstre, i von om å gjera han breiare. Det blei mange vegkryss, og partiet måtte sanna at den som vil ut av ei rundkøyring, må svinga til høgre. Denne trafikkregelen råka Hareide i knutepunktet på Gardermoen.
MELLOMPARTIA i sentrum var eit politisk tyngdepunkt i etterkrigstida, men Ap hadde fleirtal i Gerhardsen-epoken, så om dei skulle få regjeringsmakt, måtte dei alliera seg med eit veksande Høgre. Det klarte John Lyng å få til ad hoc i 1963. Då var loddet kasta, og Per Borten blei statsminister i ei firepartiregjering i 1965.
Dette hadde sete langt inne. Venstre og KrF brukte rett nok same merkelapp som Høgre: «ikkje-sosialistisk». Men dei ville ikkje klistrast til dei liberalistisk-konservative. Bondepartiet, som hadde endra namn til Senterpartiet etter eit kort intermesso som «Norsk Folkestyreparti (Demokratene)», var som alltid situasjonsbestemt pragmatisk.
Dei tre partia i midten hadde starta ein prosess dei kalla «Samling i sentrum». Dei mest ihuga trudde på forloving og ekteskap, men det var mindre av kjærleik enn av fornuft og tvang, for valordninga førte med seg mange «bortkasta» røyster.
DET BLEI INGA SAMLING, men nokre felleslister her og der. Suppa i sentrum prøvde å få ført inn att «listesamband», det vil seia at parti kan avtala at røyster som ikkje gir mandat, kan overførast til eit anna parti. Det gjekk ikkje dei to store partia med på, for dei ville halda på «styringstillegget».
Men Byråsjefen minner om at Willoch lét seg pressa av «utgiftspartiene» i koalisjonsregjeringa hans til å gå med på listeforbund ved Stortingsvalet i 1985. Det blei inngått avtalar i 15 fylke, mellom andre kom den seinare senterpartidronninga Anne Enger Lahnstein inn frå Akershus med KrF-røyster på Gunnar Prestegård. Totalt vann Senterpartiet tre ekstra mandat, KrF fem og Høgre eitt, medan Høgre tapte tre mandat og Arbeidarpartiet seks. Willoch-regjeringa overlevde til Carl I. Hagen felte henne på auka bensinavgifter og bana veg for Gro Harlem Brundtland.
Etter desse kalamitetane blei vallova endra med forbod mot listesamband, men med utjamningsmandat for parti som kom over sperregrensa.
DÅ BRATTELI gjekk av og Venstre blei kløyvd etter EF-tapet i 1972, skipa Lars Korvald ei lita og kortliva sentrumsregjering, men draumen var tend. Venstre-akademikarar teikna eit nytt politisk kart. Dei mest sentrumsekstremistiske forkasta høgre-venstre-aksen og innførte den politiske trekanten med ein blå, ein raud og ein grøn pol. I og rundt trekanten sirkulerte dei politiske konfliktane i samfunnet i ulike konstellasjonar, med EU-medlemskap som lakmustesten på kvar ein høyrde til.
Sentrumsunderet manifesterte seg att då Jagland kasta korta etter 36,9 og Kjell Magne Bondevik blei statsminister for sentrumsregjeringa i 1997. Ho overlevde med slalåmkøyring i tre år til Høgre og Arbeidarpartiet gjekk saman og felte henne på saka om sterkt forureinande gasskraftverk. Dette var Kristeleg Folkepartis lykkelege år. Då Bondevik kom tilbake som statsminister, var det Høgre som dominerte samarbeidet: Senterpartiet hadde gått motstraums, KrF var sterkt svekt og Venstre hadde fleire statsrådar enn stortingsrepresentantar.
SALIG TRYGVE BULL sa at Høgre er like uutryddeleg som arvesynda, men at dei motkulturelle kreftene er utruleg seigliva. I ytterhornete retorikk ville vel det heita at dei er etniske og har kronisk norsk bakgrunn.
Akutte sjukdommar er motstykket til dei kroniske som utviklar seg langsamt, er langvarige og kan venda tilbake. Den akutte diagnosen for sentrum i norsk politikk er prega av retningsvalet i KrF. Den meir fundamentale diagnosen er at tilstanden er kronisk og dødeleg. Slik må det vera når Senterpartiet har gått til venstre, Venstre til høgre og Kristeleg Folkeparti mot abort, undergang og fråfall, slik at det endar der dei starta, som eit regionparti sør og vest.
Andreas Hompland er
sosiolog og skribent.
Sentrumsekstremistar fann opp den politiske trekanten med ein blå, ein raud og ein grøn pol.
Fleire artiklar
Sunniva M. Roligheten debuterte som romanforfattar i 2022. Boka som kjem ut no, har ho skrive saman med Daniel A. Wilondja.
Foto: Anna-Julia Granberg / Blunderbuss
Orda mellom oss
Sunniva M. Roligheten, Daniel A. Wilondja og Google Translate har saman skrive ein fascinerande tekstkollasj.
Teikning: May LInn Clement
«Blokk har vore nytta om stabben folk vart halshogne på.»
Med jamne mellomrom legg Riksrevisjonen, her representert ved riksrevisor Karl Eirik Schjøtt-Pedersen, fram undersøkingar med nokså hard kritikk av korleis vedteken politikk vert gjennomført av forvaltinga.
Foto: Ole Berg-Rusten / NTB
Eit spørsmål om kontroll
I rapport etter rapport kritiserer Riksrevisjonen statlege institusjonar for feil og manglar. Men kva kjem det eigentleg ut av kritikken?
Odd Nordstoga slo gjennom som soloartist i 2004. No har han skrive sjølvbiografi.
Foto: Samlaget
Ein av oss
Odd Nordstoga skriv tankefullt om livet, ut frå rolla som folkekjær artist.
Stian Jenssen (t.v.) var alt på plass i Nato då Jens Stoltenberg tok til i jobben som generalsekretær i 2014. Dei neste ti åra skulle dei arbeide tett i lag. Her er dei fotograferte i Kongressen i Washington i januar i år.
Foto: Mandel Ngan / AFP / NTB
Nato-toppen som sa det han tenkte
Stian Jenssen fekk kritikk då han som stabssjef i Nato skisserte ei fredsløysing der Ukraina gjev opp territorium i byte mot Nato-medlemskap. – På eit tidspunkt må ein ta innover seg situasjonen på bakken, seier han.