Samfunn

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Det har gått to veker sidan «Kommisjonen for å granske fornorskingspolitikk og urett overfor samer, kvener og norskfinner» la fram den store rapporten sin, og debatten rullar og går. Vona er at rapporten skal vere med på å skape forsoning mellom folkegruppene. Men det resultatet er ikkje noko ein kan ta for gjeve, seier kommisjonsmedlem Einar Niemi, professor emeritus i historie ved Universitetet i Tromsø.

– Vi håpar jo rapporten skal verke forsonande, men kan ikkje vere sikre. Ingen kan påtvinge noka forsoning.

– Sannings- og forsoningskommisjonen har henta namn og inspirasjon frå oppgjeret etter apartheid i Sør-Afrika, eit land med ei historie svært ulik Noreg. Kva medvitne eller umedvitne føringar gav dette for arbeidet?

– Eg vil ikkje seie at vi har hatt sannings- og forsoningskommisjonen i Sør-Afrika som mal, men han har vore ein del av bakgrunnen for arbeidet, seier Einar Niemi. Han viser til at fleire land med etniske minoritetar har hatt liknande prosessar dei siste tiåra.

– Den canadiske kommisjonen som granska overgrepa mot urfolk, er nok den som har inspirert oss mest. Men Canada hadde ein meir brutal assimileringspolitikk med store overgrep. Den kanadiske kommisjonen brukte eit nokså tøft språk med sterkt verdiladde omgrep, og kanskje har det sterke språket i rapporten bidrege til at forsoningsprosessen ikkje har gått så bra. I rapporten vår har vi prøvd å halde språket ganske nøkternt og balansert.

Ulik status

Den norske kommisjonen har skildra konsekvensane av fornorskinga for tre nasjonale minoritetar: samane, kvenane og skogfinnane, tre grupper med svært ulik status i dag. Det skogfinske språket er borte for lengst, det kvenske språket har så vidt overlevd, medan samane har sterke kulturelle og politiske institusjonar.

– Dermed var det mange utfordringar med å sjå dei tre gruppene samla, seier Niemi.

– Samane har status som urfolk, det har ikkje kvenar og skogfinnar. Det er ein viktig skilnad?

– Ja. Urfolksstatusen inneber at dei kollektive rettane til samane står mykje sterkare. Statusen til dei nasjonale minoritetane er knytt til menneskerettar, som er meir individuelt funderte. Samane kan med full rett drive meir politikk på til dømes territoriale rettar. Det er ein enorm skilnad i den politiske, sosiale og kulturelle krafta dei tre gruppene kan mobilisere.

– Kva konsekvensar fekk dette for arbeidet dykkar i kommisjonen?

– Vi har ganske enkelt lagt til grunn at slik er det. Det er skilnader på nesten alle felt, anten det gjeld territoriespørsmål, språk eller kultur. Og vi er klare på at kvenane og skogfinnane burde få meir grunnleggande støtte enn dei har fått til no. Det er særleg dei som treng eit løft.

Fosen-saka

Rapporten til kommisjonen går òg rett inn i aktuelle politiske og juridiske kampar. I siste nummer av Dag og Tid sa sametingspresident Silje Karine Muotka at vindturbinane i reinbeiteområda på Fosenhalvøya kunne kallast ei form for fornorsking.

– Det låg ikkje til mandatet for kommisjonen å ta opp pågåande rettssaker. Men vi skreiv til departementet undervegs for å finne korleis det gjekk med Fosen-saka. Vi frykta at dersom dette var uløyst da rapporten kom, kunne det svekkje den grunnleggande tilliten og forsoninga som vi skulle bidra til.

– Den uroa var ikkje utan grunn?

– Nei. Fosen-saka er ein verkebyll.

– Men er det rett å sjå vindkraftverka på Fosen som døme på pågåande fornorsking?

– Vi må skilje mellom fornorskingspolitikk og fornorsking. Det første er eit politisk program med klare mål og verkemiddel, det andre eit resultat av større samfunnsprosessar. Noreg hadde ein assimileringspolitikk, men han vart offisielt forlaten alt i 1950-åra, seier Niemi.

– Sjølv er eg skeptisk til å kalle Fosen-saka for ei fornorsking. Ein kan kanskje hevde at om reindrifta blir lagd ned, blir dette effekten. Dette er område der reindrifta er det mest tydelege utslaget av samisk kultur. Og om reindrifta tek slutt på grunn av vindkraftverka, blir resultatet ei fornorsking. Men dette argumentet blir brukt for alt det er verdt i mange pågåande konfliktar. Alt no ser vi tendensar til at rapporten vår blir brukt politisk.

– I så fall: Blir da resultatet forsoning eller det motsette?

– Det er som i forskinga: Når vi er ferdige med eit arbeid, kan vi ikkje styre korleis andre brukar det etterpå.

Politikk eller ikkje

Éin av medlemene i kommisjonen, jussprofessor Aslak Syse, valde å lage ei nokså krass særfråsegn som vedlegg til rapporten, der han kritiserte både arbeidsprosessen og delar av innhaldet. Mellom anna meinte Syse at rapporten ikkje skilde godt nok mellom målretta fornorskingspolitikk og andre samfunnsprosessar som har ført til fornorsking.

– Eg har forståing for kritikken Syse reiser, og vurderte ganske lenge å slutte meg til særfråsegna hans, seier Niemi.

– I nokre av kapitla i rapporten vår er ikkje skilnaden tydeleg nok. Det kan vere uklart kva vi meiner nokre stader, om det er medviten politikk eller samfunnsprosessar. Men takk vere nokre av endringane som vart gjorde i sluttfasen av arbeidet, kom eg til at eg kunne slutte meg til innhaldet.

– I februar sa kommisjonsleiar Dagfinn Høybråten til VG: «Fornorskingen pågår fremdeles.»

– Det er ein sterk kommentar om han blir framført utan nyanseringar. Det er lett å tenkje at det skal tyde at fornorskingspolitikken framleis pågår, seier Niemi.

– Språktap har råka minoritetane hardt. Men noko av det rapporten kallar fornorsking, er ikkje så lett å skilje frå den allmenne moderniseringa av Noreg. Ein kan hevde at alle tradisjonelle kulturar har blitt borte, anten det er i Finnmark, Sogn eller i Setesdal?

– Ja, det er store, allmenne prosessar i sving. Ein kan sjå reindrifta som ein rest av den gamle hushaldsøkonomien, men også den er modernisert. Da reindriftssamane danna Norske reindriftssamers landsforbund, NRL, i 1947, kravde organisasjonen sjølv moderne slakteri med tryggare arbeidsforhold. Reindriftssamane har òg vore raske med å ta i bruk ny teknologi.

Uklart omgrep

Sjølve omgrepet forsoning var ikkje godt definert i mandatet frå Stortinget, meiner Niemi.

– Omgrepet vart lite klargjort, men kommisjonen har tolka målet som todelt. Det eine botnar i trua på at dersom kunnskapen er god nok, og vi får ei felles oppfatning av historia, vil det i seg sjølv verke forsonande. Som forskar er eg litt skeptisk til dette, for det er ingen automatikk i det. Det er alltid kamp om tolkinga av historia, seier Niemi.

– I tillegg skreiv Stortinget om «tiltak som bidrar til videre forsoning» i mandatet, noko som impliserer at forsoning alt skal ha pågått ei stund. Det viser til tiltak som alt er gjorde, og som skal ha hatt forsonande effekt.

Som døme på slike tiltak nemner Niemi at kvensk fekk status som offisielt minoritetsspråk i 2005, opprettinga av Sametinget og den offisielle orsakinga for fornorskinga retta mot samane som kong Harald framførte i 1997.

– Men også når du listar opp tiltaka, ser du asymmetrien mellom gruppene. Kvenane og skogfinnane i Noreg har til dømes aldri fått ei offisiell orsaking.

– Og da Harald bad om orsaking på Sametinget i 1997, snakka han om to folk. Ikkje fleire.

– Ja, han sa at norske staten er grunnlagt på territoriet til to folk – nordmenn og samar. Mange kvenar reagerte på den utsegna. Talen var meint som eit forsoningstiltak, men kunne òg tolkast splittande.

To nasjonar

– I kva grad kan ein snakke om ei samisk nasjonsbygging dei siste tiåra, altså to nasjonar i ein stat?

– Ordet nasjon har vore mykje brukt i samisk politikk sidan 1990-åra, på måtar som minner om den norske nasjonsbygginga på 1800-talet. Vi kan snakke om ein samisk nasjonalisme, med slagord som «Sameland for samar».

– Om vi har to nasjonar i same stat, er det i så fall forsonande eller splittande?

– Det er ikkje eit ord vi brukar i utgreiinga, men ein kan snakke om ei form for parallellsamfunn. Om du summerer dei samiske institusjonane som er bygde opp, finst det ikkje liknande for nokon andre minoritetar. Men det treng ikkje vere noko problem i seg sjølv, meiner Niemi.

– Noreg er eit egalitært demokratisk samfunn med mykje tillit. Vi toler strid og debatt om urfolkspolitikken. Eg er ikkje engsteleg for splitting på samfunnsnivå. Men regionalt kan biletet vere annleis.

Niemi trekkjer fram striden om eigedomsretten til land og vatn i Karasjok. Finnmarkslova frå 2005 slo fast at det aller meste av grunnen og naturressursane i fylket skulle forvaltast av det felles organet FeFo. Men Karasjok ønskte at lokalbefolkninga sjølv skulle eige grunnen i kommunen, og vann i april fram i Utmarksdomstolen.

– Denne saka går no til Høgsterett. Om Karasjok kommune vinn og får full råderett til grunnen i kommunen, vil truleg Kautokeino, Tana og Porsanger følgje på. Det vil skape splitting i Finnmark.

Sanning og fridom

– Om vi legg dei regionale spørsmåla til side: Kan det vere at den viktigaste effekten av Sannings- og forsoningskommisjonen er å opplyse det norske storsamfunnet om historia?

– Som gammal lærar veit eg at formidling er vanskeleg. Som tidlegare sametingspresident Ole Henrik Magga sa: Ingen andre urfolk er så mykje skrive om som samane. Men det er jo umogleg å få folk til å lese det som er skrive, seier Niemi.

– På den andre sida: Rapporten vår har fått mykje merksemd og svært mange tilbakemeldingar, og mange kallar han ein augeopnar. Kanskje kan dette bli både eit bidrag til større erkjenning for storsamfunnet og ei kjelde til stoltheit for dei nasjonale minoritetane. Det er ei til dels dramatisk historie vi fortel, og ordet urett er heilt på sin plass om mykje av det vi skildrar. Og for kvenar og skogfinnar vil ei offentleg orsaking vere viktig. Ho manglar.

– Den sørafrikanske kommisjonen var inspirert av kristendommen. «Sanninga skal gjera dykk frie», heiter det i Johannesevangeliet. Kan sanninga om fornorskinga gjere oss alle frie?

– Det er nok dristig å tru at det kan gjere oss alle frie. Men eg trur ein del fleire kan frigjerast med desse grepa. Forsoningsomgrepet handlar ikkje berre om historia, men om oss sjølve. Ein kan lære å leve med fortida, så ho ikkje hindrar oss i å leve eit godt liv.