Politikk

Eva Aalberg Undheim

eva@dagogtid.no

Det er for mykje som splittar SV, Ap og Sp til at dei har funne grunn til å gå i regjering saman no. Men ein av tinga dei tre har vore heilt samde om sidan lenge før både valet og sonderingane, er at dei ønskjer å oppløyse fylka som Høgre, Frp, Venstre og KrF slo saman med tvang.

Buskerud, Akershus og Østfold vart til kolossen Viken, Oppland og Hedmark vart gjorde til Innlandet og Troms og Finnmark vart eitt, mot fleirtala i eigne fylkesting.

Samanslåingane tredde i kraft fyrst 1. januar 2020, men vart vedtekne og har vore jobba med sidan 2017. Er det då praktisk mogleg å løyse opp dei tre regionane i dag, eller har samanslåingsprosessane kome for langt?

Ja, det lèt seg gjere, og for eitt av dei samanslegne fylka er det kan hende òg det beste på sikt, men det vert òg både vanskeleg og kostnadskrevjande. Det meiner Jørn Rattsø, som er professor i samfunnsøkonomi ved Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet (NTNU).

– Viken og Finnmark og Troms ser vanskelegare ut å leve med enn dei andre. Det vellukka regionar rundt om i verda har sams, er at dei har tyngdepunkt i ein by. Viken er ein smultring rundt storbyen, og i nord er ikkje Tromsø eit samlingspunkt for regionen. Begge delar er vanskelege konstruksjonar. Dei nye regionane som er enklast å forsvare, er Agder og Trøndelag, seier han.

– Må løyse meir

Ei rein reversering av samanslåingane, der ein berre fell tilbake til dei tidlegare fylka, løyser derimot lite, slik Rattsø ser det.

Han meiner den nye regjeringa må starte med å leggje ein ny plan for kva dei vil med fylka.

– Finnmark og Troms vert ein mindre affære å løyse opp, også økonomisk, men det politikarane må tenkje over, er korleis befolkninga skal vere sikra velferdstenester framover – kva løysing som er berekraftig på sikt. Det same gjeld for Viken, som vert ein dyr og tung jobb å reversere. Der bør dei gå tilbake og på nytt diskutere korleis dei vil organisere heile hovudstadsregionen. Ein kan sjå føre seg ein struktur meir i tråd med resten av landet, med Fredrikstad–Sarpsborg som eitt tyngdepunkt og Drammen som eit anna, i tillegg til Oslo, skisserer han.

Hundrevis av millionar

Professor Terje P. Hagen ved Universitetet i Oslo leidde ekspertutvalet for regionreforma, som vurderte kva oppgåver dei nye regionane skulle ha. Han meiner det fyrst og fremst er samanslåinga av dei to nordlegaste fylka som kan gjerast om.

– Troms og Finnmark er relativt enkelt å reversere, for der har ikkje administrasjonane flytta saman. Det er framleis ein administrasjon i Tromsø og ein i Vadsø. I Viken er det bygd ein ny og integrert administrasjon, som kjem til å vere langt meir kostnadskrevjande å løyse opp. Eg vil tippe ei oppløysing der kjem til å koste det same som det har kosta å etablere Viken, altså fleire hundre millionar kroner. I Innlandet har vel integreringa kome like langt som i Viken, men der trur eg ikkje ønsket om reversering er like stort lenger, seier han.

Ser på konsekvensar

NRK melde tidlegare denne veka at verken regionane sjølve, Kommunal- og moderniseringsdepartementet, KS, Statistisk sentralbyrå eller forskingsmiljø enno har rekna på kva det kjem til å koste å skilje dei samanslegne fylka.

Det som er kjent, er at alle fylkessamanslåingane til saman har kosta nesten 700 millionar kroner å gjennomføre. Den dyraste er samanslåinga til Viken, der dei direkte kostnadene har kome opp i 336 millionar kroner.

Troms og Finnmark har alt søkt den nye regjeringa om å få løyse seg opp, medan Viken og Innlandet er i gang med å førebu sak om oppløysing for fylkestinga.

Fylkesrådsleiar Tonje Brenna (Ap) i Viken seier fylkesrådet skal leggje fram ei sak for fylkestinget i januar 2022, og at den kjem til å gjere greie for alle økonomiske, personalmessige, juridiske og praktiske konsekvensar ved ei eventuell oppløysing av Viken.

I Innlandet skal ei liknande konsekvensutgreiing ved ei oppløysing vere klar i desember.

Har snudd

Fylkesordførar Even Aleksander Hagen (Ap) i Innlandet er ikkje overtydd om at det vil ha noko føre seg å søkje oppløysing no når den nye strukturen har sett seg.

– No er organisasjonen og tenestene tilpassa Innlandet. Mange tilsette er over i ein ny arbeidskvardag eller nye jobbar, nye tilsette har kome til frå Statens vegvesen, og vi har bygd opp ein ny vegadministrasjon vi ikkje hadde tidlegare. Vi har gjort omfattande grep når det gjeld å samle fagmiljø, og er langt inne i ein ny organisasjon og nytt fylke. Det vil alltid vere mogleg å løyse dette opp igjen, men vi må sjå på kva det inneber av kostnader og jobb, før vi vurderer om vi meiner det er verdt det, seier han.

Han røysta sjølv imot samanslåinga i fylkestinget i 2016.

– Men det er skilnad på å vere mot samanslåinga før ho skjedde, og å skulle reversere ho fleire år etterpå. No meiner eg vi heller bør sjå framover og jobbe for å overføre fleire oppgåver til regionen enn å gå tilbake. Men det er mi subjektive meining. Det vert det opp til partidemokratia og fylkestinget å avgjere, seier fylkesordføraren.

– Stykkevis og delt

Ekspertutvalet som såg på kva dei nye regionane skulle ha ansvar for, føreslo å flytte oppgåver og verkemiddel frå ei rekkje statlege etatar over på regionnivå, innanfor felta næring, innovasjon og forsking, kompetanse, integrering, kultur, folkehelse, samferdsel og klima og miljø.

Oppgåvene regjeringa og Stortinget har gått inn for å overføre så langt, er langt mindre omfattande.

Regionane fekk til dømes ikkje hovudansvaret for finansieringa av store kulturinstitusjonar i eigen region, og dei fekk ikkje overta ansvaret for barneverns­institusjonar, fosterheimar og adopsjon frå Barne-, ungdoms-, og familiedirektoratet, Bufetat, slik utvalet hadde føreslege.

Dei fekk heller ikkje overført ansvaret for alle oppgåvene og verkemidla knytte til utvikling og finansiering av infrastruktur for innovasjon og næringsutvikling frå statsføretaket Siva, eller ansvaret for oppgåvene eller verkemidla som ligg til kompetansesenteret Distriktssenteret.

Ingen av dei statlege organa ekspertutvalet føreslo kunne leggjast ned som følgje av oppgåveoverføring til fylka, vart lagde ned.

– Regionane fekk ikkje overført så mange av dei store oppgåvene som mange håpte, verken innanfor utdanning, kultur, næring eller miljøvern. Men ein del småoppgåver vart overførte, og kanskje fleire enn folk trur. Problemet er at det heile vart stykkevis og delt. Ingen heile område er flytta frå statleg sektor og over til regionalt nivå, slik utvalet gjekk inn for, seier Terje P. Hagen.

Den største nye oppgåva regionane overtok, var ansvaret for å greie ut, planleggje, byggje, drifte og vedlikehalde fylkesvegane.

– Ingen vil ta ansvar

– Kva trur du er grunnen til at regionane fekk mindre ansvar og oppgåver enn dei kunne ha fått?

– Eg trur regionreforma, eller fyrst og fremst tvangssamanslåingane både av Troms og Finnmark og av Viken, vart så upopulære blant folk at motet svikta hjå regjeringa. Dei prøvde nok å gløyme heile regionreforma, seier Hagen.

Rattsø meiner regjeringa burde ha byrja med å endre kommunestrukturen slik at det vart klart kva kommunane skulle handtere av oppgåver fyrst, og så tilpassa regionane etter det. No vart kommunereforma og regionreforma gjennomførte parallelt, og begge reformer er i drift.

Eit anna problem ved regionreforma, slik han ser det, er at ingen ønskjer å ta ansvar for henne. Reforma var eit kompromiss mellom Høgre og Frp, som ønskte å fjerne fylkeskommunane, og KrF og Venstre som ville ta vare på dei.

– Reforma er pressa fram av småparti i ei regjering der ho eigentleg ikkje hadde fleirtal. Det er eit dårleg utgangspunkt. Det er vanskeleg å leve vidare med det store spennet mellom store byar og fragmentert utkant, og med regionar med stort politisk apparat og byråkrati med små oppgåver, seier han.

særordningar i nord

Verken Rattsø eller Hagen meiner oppgåvene regionane har fått så langt, forsvarar tvangssamanslåingane frå 2017. Rattsø understrekar derimot at regionreforma ikkje er fullført, og at det står att spørsmål knytte til kva oppgåver og ansvar regionane skal ha. Han meiner det hastar med å teikne eit bilete av korleis Region-Noreg skal sjå ut i framtida.

Hagen ser ikkje vekk frå at den nye regjeringa kan kome til å gje regionane fleire oppgåver. Han nemner rovdyrforvalting, oppgåver knytte til miljøforvalting, tilskotsforvalting, ansvar for kulturinstitusjonar og større ansvar på utdanningsfeltet og folkehelsefeltet, som moglege døme.

– Ser vi historisk på det, er fylkeskommunen eit sentrum–venstre-prosjekt. Kanskje kjem vi i den situasjonen at Solberg-regjeringa fekk orden på fylkesstrukturen medan ei Sp/Ap-regjering er den som får oppgåvene på plass, seier han.

– Men er det mogleg å overføre fleire oppgåver til regionane om nokre av dei no kjem til å verte splitta opp til mindre einingar?

– Ei oppsplitting betyr at Finnmark får eit befolkningsunderlag som er litt større enn Frogner bydel i Oslo. Det inneber avgrensingar i kor store oppgåver som kan flyttast. Eventuelt må det lagast spesialordningar for Troms og Finnmark. Det går jo an å tenkje seg at dei organiserer interfylkeskommunale samarbeid på nokre felt, til dømes trur eg at ansvaret for fylkesvegane må organiserast på denne måten for å gje grunnlag for eit tilstrekkeleg stort kompetansemiljø, seier Hagen.

Fylkesrådet i Troms og Finnmark ser heller ikkje føre seg ei full reversering av alt ved reforma, sjølv om dei to fylka no skulle splittast opp. Det seier Kristina Hansen (Ap), som er fylkesråd for samferdsel i regionen i dag.

– Vi seier at vi vil dele opp det samanslegne fylket, ikkje at vi skal gå tilbake til slik alt var før. Sjølv om vi ikkje har kome så langt i drøftingane av korleis oppdelinga konkret vil sjå ut, er det klart at vi kjem til å anstrenge oss for å hauste vinsten av den relasjonen vi har bygd både administrativt og politisk i det samanslegne fylket. Vi kjem til å halde fram med å samarbeide i Troms og Finnmark, seier ho.