Spådomar

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Høyrer du til dei som lyttar til finansekspertar, aksjeanalytikarar og sjeføkonomar? Då er du truleg langt fattigare enn nordmenn flest. Då Svein Gjedrem gjekk av etter mange år som finansråd og sentralbanksjef, sa han: «Gjennom 40 år som økonombyråkrat har eg lært meg at vi er nesten komplett uvitande om alt viktig som kjem til å skje i framtida.» Men dei fleste økonomar som uttaler seg i media, har ikkje lært det same.

Lat oss gå heilt attende til 1999. Då lytta underskrivne til Trygve Hegnar. Han sa til VG: «Har man sjansen til å binde renten på rundt 6 prosent, bør man ikke nøle med å gjøre det. Det er historisk lavt for fastrente.» Kona og eg batt renta på 6,4 prosent. Tre år etter byrja renta å gå ned og ned. I 2003 var ho komen ned i 5,53 prosent, året etter var ho på 3,82 og året etter det att på 3,63. Vi kjøpte oss ut av heile greia og betalte over 100.000 kroner for det. Etter det slutta vi å lytta til spådomar om økonomi.

Bind renta!

Ein analytikar som media nyttar særs mykje, er sjeføkonom Harald Magnus Andreassen i Sparebank 1. Han er ein ivrig spåmann. I 2005 var renta nokså låg, og ein kunne få fastrentelån på rundt 5 prosent. Andreassen tilrådde å velja så lang fastrenteavtale som råd var. I berre to år sidan 2005 har bustadrenta vore over 5 prosent. Øystein Dørum, som då var sjeføkonom i DNB og no er det same i NHO, gav Andreassen full støtte: «Jeg har bommet på mine anbefalinger før, men kan ikke la være å varsle når situasjonen i rentemarkedet er som nå. De mangeårige fastrentene er de laveste på 50 år», sa Dørum til Dagens Næringsliv. Dei som følgde råda til desse to, tapte store pengar, medan bankane tente tilsvarande godt.

Andreassen er elles kjend som han som spår at bustadprisane skal ned. Det har han halde på med i mange år. 1. februar 2015 vart han igjen oppringd av Finansavisen og spurd om kva som skulle skje med bustadprisane. Han spådde at dei skulle ned med 40 prosent, ein spådom han hadde kome med i åra før og kom med i åra etter òg: «Jeg hadde en liste over ting som kunne få boligprisene til å falle, nå peker alt på listen ned.» Men denne gongen var faktisk journalisten litt kritisk og peika på at Andreassen hadde teke feil før om bustadprisane. «Kanskje ingen tror på meg lenger. Men jeg står ved mine argumenter. Jeg kaster ikke inn håndkleet nå.»

Tok feil

Samstundes med denne spådommen kjøpte underskrivne eit lite husvære på 65 kvadrat. Eg gav 2,95 millionar. No er taksten 3,95 millionar. I desember i fjor sa Andreassen dette: «Det er all grunn til å være bekymret. Det er lett å argumentere for at boligprisene skal falle 30 til 40 prosent.» I april i år hadde norske bustadprisar sin høgste vekst nokon gong.

Men det er ikkje rettvist berre å sjå på Andreassen. Steinar Juel er ein mektig mann, han sit i styret til Norges Bank og var tidlegare sjeføkonom i Nordea, men arbeider no i Civita. I byrjinga av 2013 sa sjeføkonom Jan Ludvig Andreassen – altså ein annan Andreassen – i Eika-gruppa at dei lange trendane for bustadprisar peika oppover, sidan det var så lite nybygging. Andreassen er faktisk noko så sjeldan som ein sjeføkonom som plar få rett. Han har gong på gong dei ti siste åra sagt at rentene kjem til å vera låge lenge, og han har stort sett alltid spådd budstadprisane opp. Juel har så å seie alltid vore usamd og rykte i eit avisinnlegg ut mot Andreassen og sa at bustadprisane skulle ned med 15 til 20 prosent: «En rekke nøkkeltall har lenge varslet overdrevent høye boligpriser i Norge samtidig som husholdningenes gjeldsgrad er svært høy», skreiv Juel.

Det same sa han i 2010, og spådde bustadprisen ned med 10 prosent. Året etter sa Juel derimot at Noreg ikkje kom til å verta smitta av nedgangen i bustadprisar i Europa. Men så ombestemte han seg i 2012 og 2013. Då spådde han nedgangen, medan han i 2015 sa at bustadprisane skulle rett opp: Om Noregs Bank held fram «med det rentenivået vi har nå, og hvis det også skal komme ytterligere rentekutt, vil stimulansen i boligmarkedet kunne bli veldig sterk og vi vil kunne se prisveksttall opp mot en 15 til 20 prosent i slutten av året, i verste fall, hvis det blir to rentekutt til».

Bankane lyttar ikkje

Men om spådomane til sjeføkonomar som Harald Magnus Andreassen, Juel og Dørum hadde blitt tekne alvorleg internt, burde det synt att på balansen til bankane dei arbeidde eller arbeider for. Om det var slik at rentene skulle rett opp og bustadprisane rett ned, burde til dømes DNB og Nordea kutta kraftig i utlåna sine til bustadskundar. For med høgre rente og lægre prisar ville svært mykje av all den eigenkapitalen kundane hadde, ha forsvunne, og om eigenkapitalen til lånarane forsvinn, skjer det same med utlånarane. Men sanninga er at utlåna til bankane har vorte større år for år dei siste 20 åra. Dei som har hatt den reelle makta i bankane, har ikkje lytta til eigne sjeføkonomar.

I røynda fungerer sjeføkonomane mest som kommunikasjonsmedarbeidarar og reklamemenn. Di oftare dei er i media, og di oftare dei held føredrag, di større merksemd får bankane dei arbeider for. Sjeføkonomar syter for at bankane får gratisomtale. Og dessutan er det slik at bankane tener langt betre på fastrentelån enn på flytande rente, og om kundane vert redde for renteoppgang og fall i bustadprisane, så gjer dei lurt i å binda renta. Det vi òg kan konstatera, er at denne strategien ikkje har fungert. Nordmenn vel stort sett aldri fastrente, noko dei har tent stort på.

Oljeprisen hit og dit

Lat oss gløyma rente og bustadprisar og konsentrera oss om det mest viktige vi har i Noreg, nemleg oljen. Ei mengd menneske lever svært godt av å spå om oljeprisen, og desse spådomane ligg ofte til grunn for kva slags investeringar oljeselskapa gjer. Men det står ikkje mykje betre til med oljeanalytikarane enn det gjer med sjeføkonomane til bankane. 4. mars 2015 heldt «oljeekspert» (som Stavanger Aftenblad kalla han) Jarand Rystad eit føredrag i Stavanger. Overskrifta var at oljeprisen skulle opp i over 100 dollar att. Han sa at fram mot 2030 burde Noreg produsera så mykje vi greidde og byggja ut alt vi kom over. I slutten av 2017 heldt han eit nytt føredrag. Overskrifta i Finansavisen summerte opp det han sa der: «Jarand Rystad frykter at oljeprisen kan kollapse».

Men Rystad er ikkje åleine. I oktober 2014 var Thina Saltvedt i Nordea optimistisk: «Det ser ut som prisen nå har etablert seg på rett i overkant av 90 dollar, og hvis det ikke kommer flere dårlige nyheter fra Kina og Europa, vil det være stabilt. Når raffineriene åpner igjen, går etterspørselen opp. Jeg tror derfor prisen skal opp til rundt 100 dollar rundt årskiftet.» I staden vart prisen på 50 dollar fatet ved årsskiftet, og han kom ned i under 30 dollar før det snudde.

Slik det skal vera

At Rystad og Saltvedt bommar, er ikkje overraskande. Sanninga er at dei veit like lite som du og eg om kvar oljeprisen skal. I 2007 publiserte økonomane Ron Alquist og Lutz Killian ein artikkel om oljeprisane. I arbeidet med artikkelen hadde dei nytta dei beste modellane, dei hadde sett på futures-marknaden (veddemål om kva prisen vert i framtida), dei hadde henta inn opplysningar frå dei fremste oljeanalytikarane, dei hadde arbeidt hardt og godt. Så såg dei korleis det gjekk. Dei fann ut at alle kunne gjera det betre enn dei som analyserte oljeprisane, ved å nytta éin enkel regel: Gå alltid ut frå at oljeprisen i framtida vert den same som han er i dag. Det er rett nok ikkje ein spesielt god regel, det forstår alle som har opplevt at bensinprisen går opp og ned kvar einaste dag, men alle andre reglar og spådomar er mykje verre.

Funna var på ingen måte overraskande. Eit eksperiment til stor glede for dei som likar å gjera narr av aksjeanalytikarar, er å gje apekattar høve til å plukka ut aksjar. Apekattane gjer det betre enn eit tverrsnitt av aksjeanalytikarane. The Economist spurde ein gong nokre tidlegare finansministrar, nokre ekspertar og nokre renovasjonsarbeidarar i London om kva som kom til å skje med ymse økonomiske storleikar i framtida; de veit alt svaret på kven som gjorde det best.

Nokre er betre

Men er det verkeleg slik at det ikkje finst nokon som er betre enn andre til å spå om framtida? Ikkje heilt. I boka Future Babble. Why Expert Predictions Fail and Why We Belive Them Anyway gjer forfattaren Dan Gardner godt og grundig narr av ekspertar, men han vedgår at nokre er betre enn andre. Filosofen Isaiah Berlin sette opp det vidgjetne skiljet mellom reven og piggsvinet. Han lånte biletet frå den greske poeten Arkhilokhos som skreiv: «Reven veit mangt om mykje, men piggsvinet veit éin stor ting.» Den typiske reven er usikker, han er globalhistorikaren eller den breie lesaren. Det typiske piggsvinet er han som seier at jorda går til helvete, at dette og dette heilt sikkert kjem til å henda, altså aviskommentatoren, eksperten som seier ja til å verta intervjua på fjernsynet, og presten som fortel at domedag er nær. Reven er usikker og har mange utgangar, piggsvinet rullar seg saman og vert verande.

I 1985 byrja psykologen Philip Tetlock å intervjua 284 ekspertar på politikk og økonomi. Han intervjua dei gjennom mange år, han og gruppa hans samla inn 27 450 spådomar. Etter kvart som åra gjekk, byrja han å sjekka. Revane vann klart. Dei som tok atterhald, dei som sa at dette, men også dette kunne henda, dei som tok seg best tid og hadde flest innfallsvinklar, var enkelt og greitt så langt føre dei sjølvsikre og påståelege at det var nær tragikomisk. Og di meir ideologisk og di meir sikre og di meir kjende «ekspertane» var, di verre gjorde dei det.

Men trist nok: Samanlikna ein ekspertane, både revane og piggsvina, med utfallet av tilfeldige gissingar og loddtrekkingar, så gjorde slumpetreffa det langt betre. Og prinsippet om å spå at alt held fram som før, knuste alle andre tilnærmingar.

Sit stille i båten

Kvifor høyrer vi likevel på eksperten? Og kvifor vel vi som regel å lytta til piggsvinet framfor reven? Av di vi menneske mislikar det usikre intenst. Fleire eksperiment syner at vi heller vil ha ein ekspert som seier at framtida vert verre enn notida, enn ein ekspert som seier at det i framtida både kan gå godt og dårleg. Om vi påfører eit menneske smerte etter eit tilfeldig mønster, vert dette mennesket svært ulukkeleg og stressa. Får derimot det same mennesket den same smerta, men etter eit fast mønster, handterer vedkomande det utan større problem. I alle høve er det luraste du kan gjera, å slutta å lytta på ekspertane og gå ut frå at morgondagen vert som dagen i dag.

Men kva seier Harald Magnus Andreassen sjølv, vedgår han feil?

– Ja, det er ingen tvil om at eg har bomma med dei langsiktige prognosane i bustadmarknaden. Eg meiner framleis at prisane skal langt ned, men det har eg sagt lenge. På dei korte prisane har eg gjort det mykje betre. Eg var med i eit panel i Dagens Næringsliv. Der trefte eg best av alle. Om du bomma der, vart du kasta ut. Eg sat i ti år.

– Har du sjølv investert i bustadmarknaden gjennom alle desse åra?

– Ja då, eg har kjøpt og selt og kjøpt igjen.

Underskrivne har gjentekne gonger skrive her i avisa at inflasjonen skulle opp på grunn av dei altfor låge rentene. Eg har bomma heilt.