Økonomi

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Ingenting er som før, ser det ut til. Finanskrisa i 2008 og koronakrisa i fjor har gjeve oss ei verd som er dynka i likviditet. Styringsrentene ligg og vaker kring nullpunktet, og for å halde økonomien i gang har sentralbankane det siste året pumpa ut enda meir pengar enn dei gjorde under finanskrisa. Alt burde liggje til rette for ein galopperande prisvekst. Likevel har inflasjonen uteblitt i dei rike landa, og han har ikkje gjort noko særleg av seg på fire tiår. Dette er underleg, og det går på barnelærdomen laus.

Onkel Skrue

For mange ivrige Donald Duck-lesarar i seksti- og syttiåra var teiknaren Carl Barks den første læraren i samfunnsøkonomi. I den klassiske historia «Pengeregn» reiv ei skypumpe taket av pengebingen til onkel Skrue og spreidde formuen hans ut over Andeby. Alle vart millionærar og slutta å arbeide – unnateke onkel Skrue, som byrja å drive gard. Da dei nybakte millionærane vart svoltne, selde han dei egg for ein million kroner stykket, og snart fekk han heile formuen attende. Slik lærte Barks mange småungar om tilbod og etterspurnad – og han viste oss kva inflasjon var.

Skrekkdømet

I den verkelege verda har dette fenomenet hatt dystrare følgjer. «Det er ingen sikrare måte å øydeleggje fundamentet for eit samfunn på enn å forringe valutaen», skreiv økonomen John Maynard Keynes i 1919, med tilvising til den russiske revolusjonsleiaren Lenin. (Lenin meinte at inflasjon var ein framifrå måte å undergrave kapitalismen på.)

Den tyske hyperinflasjonen tidleg i 1920-åra, da folk trong trillebårlass med setlar berre for å handle seg middag, er sjølve krondømet på farane ved ekstrem prisstiging. Inflasjonen i Tyskland – og mottiltaka som dreiv arbeidsløysa i vêret – destabiliserte samfunnet og skapte grobotn for nasjonalsosialismen.

Høgrebølgja

Også i nyare tid har inflasjonen endra verdshistoria. I 1970-åra tok prisveksten av i mange vestlege land, i eit utriveleg partnarskap med økonomisk stagnasjon. Dei sosialdemokratiske forsøka på å drive motkonjunkturpolitikk fungerte ikkje særleg godt. Og den såkalla stagflasjonen i Vesten var med på å skape grunnlaget for høgrebølgja som mellom anna gjorde Ronald Reagan til president i USA, Margaret Thatcher til statsminister i Storbritannia og Kåre Willoch til statsminister i Noreg. 1980-åra var i mange land prega av kamp mot inflasjonen, med skyhøge renter og tilsvarande høg arbeidsløyse.

Hovudoppdraget til sentra­­l­-
bankane vart i praksis å halde prisveksten nede. Rolla til sentralbanksjefane kunne minne om ein streng forelder som tuktar ungane sine når dei er uansvarlege. På 2000-talet åtvara til dømes daverande sentralbanksjef Svein Gjedrem skarpt om at han ville heve renta om lønsoppgjera vart for gode – og iblant gjorde han det.

Flaum av pengar

Men noko merkeleg har skjedd, noko som ikkje berre handlar om at sentralbankane lukkast så godt med oppdraget sitt. Sidan 1980-åra har inflasjonen knapt vore til plage nokon stad i den rike verda. Og det trass i at dei rike landa heilt sidan finanskrisa har drive med ting som liknar ei perfekt oppskrift på høg inflasjon. Styresmaktene har hatt ein ekstremt laussleppt pengepolitikk for å halde økonomien i gang. Styringsrentene vart sette til null i 2008 og hadde framleis ikkje kome opp att på normale nivå da koronakrisa kom og sende dei ned att til nullpunktet.

I tillegg er sjølve pengemengda auka dramatisk. Sentralbankane har pumpa svært mykje pengar rett inn i økonomien ved å kjøpe obligasjonar, altså gjeld. Under koronakrisa har mange land i tillegg gjeve direkte pengestøtte til både næringslivet og hushalda for å halde hjula i gang.

For lite inflasjon

At prisveksten ikkje skyt i vêret nett no, medan verda står midt oppi pandemien, er ikkje så rart: Arbeidsløysa er framleis svært høg i dei fleste land, mange er permitterte, og ein god del ting som folk normalt bruker pengar på, til dømes reiseliv og restaurantbesøk, er utilgjengelege eller lite attraktive i pandemien. Difor sparer vi heller pengar og ventar på betre tider.

Men heller ikkje i dei tolv åra som har gått sidan finanskrisa, vakna inflasjonen til live, trass i at politikken burde vere inflasjonsdrivande etter alle vanlege målestokkar. Både i EU og i Noreg har derimot inflasjonen i lange periodar vore lågare enn det som er rekna som ideelt. (I Noreg er inflasjonsmålet 2,5 prosent årleg.) Og i Noreg har dessutan arbeidsløysa vore låg i desse åra – mellom 2 og 3 prosent. Rett nok har yrkesdeltakinga gått noko ned, så tala ser kanskje betre ut enn dei er, men det er like fullt låg arbeidsløyse.

Mot læreboka

Og i USA var det ei interessant utvikling i presidentperioden til Trump, som har fått merkeleg lite merksemd: Før pandemien kom, var sysselsetjinga i landet den høgaste sidan 1970. Lønene auka monaleg i desse åra, også for dei lågast lønte, renta var svært låg, og statsbudsjettet gjekk med dundrande underskot – likevel tok ikkje prisveksten av. At alt dette skjer samtidig utan å setje i gang ein inflasjonsspiral, strir mot grunnleggjande samfunnsøkonomiske prinsipp. Når pengetilgangen aukar mykje meir enn produksjonen i samfunnet, skal det etter læreboka bli inflasjon. Men inflasjonsmonsteret som før kunne rasere heile samfunn og endre gangen til historia, liknar no ein kattepus som ligg og mel fredeleg attmed omnen. Kva er det som har skjedd?

Globalisering

Ingen har noka sikker eller komplett forklaring på kor inflasjonen har blitt av, verken økonomiprofessorar, sentralbanksjefar eller Det internasjonale pengefondet. Da kan du ikkje rekne med at ein skarve Dag og Tid-journalist klarer det heller. Men det finst ei rekkje teoriar som til saman kan kome eit godt stykke i retning av å forklare fenomenet.

Øvst på lista over årsaker står den såkalla globaliseringa, som har vore ein viktig prisdempande faktor dei siste 30 åra eller så. Mykje produksjon er som kjent flytta frå Vesten til land i Asia med langt lågare lønsnivå, ikkje minst til Kina, og dette har drive ned prisane på mange forbruksvarer. Den same globaliseringa har vore med på å halde lønsveksten nede i vestlege land: Industrien i Europa og Nord-Amerika møter hard konkurranse frå asiatiske land med lågare kostnader. Landa i Vest-Europa har òg hatt stor arbeidsinnvandring etter EU-utvidinga austover, noko som har halde att løns- og kostnadsveksten.

Svekt fagrørsle

I tillegg har fagforeiningane blitt svekte i den vestlege verda dei siste 40 åra, og det har medverka til at arbeidarane har fått ein mindre del av kaka, noko som igjen held etterspurnaden nede. Om den rikaste prosenten av befolkninga doblar inntekta si, påverkar det derimot ikkje prisane i særleg grad, for det er grenser for kva eit fåtal søkkrike menneske kan forbruke.

Truleg har digitaliseringa òg medverka til å halde inflasjonen nede, på fleire ulike måtar. Nettet gjer det enkelt å samanlikne prisar på varer og tenester, både for forbrukarar og for selskap. Dette skjerpar konkurransen og har truleg halde att prisstiginga.

Og digitaliseringa av kvardagen kan òg ha hatt ein meir subtil effekt: Ein god del av aktivitetane vi no bruker fritida vår på, er digitale tenester som kostar lite eller ingenting. Mange av desse tenestene kostar ikkje pengar i det heile, i staden betaler vi ved å gje frå oss opplysningar om livet vårt til datagigantane. Det er kanskje ikkje så bra for personvernet, men det er ikkje inflasjonsdrivande.

Ei boble

I tillegg må det nemnast at det er skilnad på pengar og pengar. Sjølv om sentralbankane har laga kolossale pengemengder sidan 2008, har ikkje så mykje av denne likviditetstilførselen runne ned i lommene til forbrukarane. Storparten av dei nye pengane som vart laga etter finanskrisa, gjekk til å styrkje likviditeten til bankane og ikkje minst å halde finanssystemet oppe ved kjøp av obligasjonar og andre verdipapir. Og nullrenta og den statlege pengeflaumen sidan koronakrisa lamslo verdsøkonomien, har heller ikkje ført til nokon prisdrivande forbruksfest. Derimot har tiltaka ført til noko som liknar fælt på spekulative bobler i mykje av verda, både i aksjar og andre investeringsobjekt.

Det vi ikkje måler

Og det fører til eit prinsipielt spørsmål: Er det sikkert at inflasjon blir målt rett? Den vanlege målestaven for prisveksten er konsumprisindeksen, som fortel om prisane på varer og tenester som vanlege hushald etterspør: brød og mjølk, straum og diesel, kinobillettar og bøker et cetera. Men indeksen fortel ingenting om bustadprisar eller aksjekursar. Og etter at børsane i verda kom over det første koronasjokket i mars, har aksjekursane hatt ei bisarr utvikling. Medan verda står oppe i den verste økonomiske krisa sidan andre verdskrigen, har børsane sett nye rekordar både i Oslo og i New York. Og dei allereie høge bustadprisane i Noreg har halde fram med himmelferda si gjennom koronaåret. No spår meklarbransjen ein prisvekst på 20 prosent i Oslo dei neste to åra.

Bobleblåsing

Om vi ganske enkelt definerer inflasjon som prisvekst, kan vi hevde at det er sterk inflasjon i mange land – men han gjer seg altså gjeldande berre for investeringar i verdipapir og eigedom. Slik inflasjon har tradisjonelt ikkje blitt sett på som ein fare på same vis som sterk prisvekst i varer og tenester. Rett nok har Noreg og mange andre land innført tiltak for å bremse gjeldsveksten, til dømes gjennom auka krav til eigenkapital. Men sentralbankane har ikkje brukt renta for å bremse spekulasjon på same vis som dei har gjort det for å bremse inflasjonen.

Samstundes: Historiske erfaringar tyder på at spekulative bobler i eigedom og aksjar kan ha vel så destruktive følgjer som det vi vanlegvis kallar inflasjon. Og no er det vanskeleg å snu. Ein renteoppgang kan kvele atthentinga i økonomien når pandemien er over, og gjere det enda vanskelegare å handtere den enorme gjelda som statane har pådrege seg. Sentralbankane ser ut til å vere dømde til å blåse opp bobler i overskodeleg framtid. Og utgangen er vanskeleg å sjå.