Hjå Per Egil møtte eg to personlegdomar fletta inn i kvarandre. På den eine sida ein mann av verda, ein internasjonal reporter, som hadde gjort så mange journalistiske bragder og vunne heidersprisar for ei rekke av dei. På den andre sida kunne eg støyta på bygdeguten frå Inderøy, som sa det på sitt vis i gravferda til kunstnaren og sambygdingen Nils Aas: «Du ska våttå kor du kjæm ifrå, åsså om du itj ska vårrå der aill din dag.»

Per Egil var stolt av heimstaden, rik som bygda var på historie og kulturarv, og han forklara meg at ein skulle leita lenge for å finna ein fagrare plass.

Han voks opp i ein heim som var djupt prega av folkeopplysing og lokal kultur. I familien var det målsak, fråhaldssak og frilyndt kristendom som rådde grunnen. Både far og mor var lærarar, og dei avløyste kvarandre i å stilla opp for Venstre i heradsstyret. Far var klokkar attåt i Sakshaug kyrkje. Mor skreiv eit par barnebøker med borna som testpublikum, og far gav ut lokalhistoriske skrifter. Det var til stor sorg for dei då nynorsken måtte gje tapt i Inderøy og andre bygder i Trøndelag. Sund folkehøgskule var det vidgjetne kultursenteret på staden, der kjende namn frå diktarkunst og åndsliv kom på vitjing. Frå tidleg alder var son til læraren blant tilhøyrarane i salen.

Per Egil spela fiolin og var ein ihuga skihoppar, med større framgang i skibakken enn med fela. Heime sat han attmed radioen og saug inn både musikken og nyhende frå verda der ute. Han heldt fast ved nynorsk som hovudmål fram til artium på Steinkjer landsgymnas. «Nynorsk var hjartespråket hans, og det tok han attende med spalta si i Dag og Tid», seier systera Sigrun.

I Aftenposten var det bokmålet som gjaldt. Han vart ein påpasseleg vaktar av det korrekte riksmålet både med si mykje omtykte språkspalte og med sine eigne slagferdige tekstar.

Om lag femti år har gått sidan eg vart kjend med Per Egil. Det meste av den tida arbeidde vi saman i avisa.

I redaksjonen var Per Egil eit fyrtårn. Vi andre visste så vel at flogvitet hans var det ingen andre av oss som kunne måla seg med.

Til dette høyrde eit fotografisk minne. I klisterhjernen til Per Egil vart alt teke vare på. Difor lærte han mange språk så lett. Difor hadde han alltid eit utal av gode historier med seg i lag med andre, gjerne pepra med innbarka inntrønderhumor.

Eg trudde mest at hjernen hans var som eit arkivskap, der han kunne trekkja ut den rette mappa klar til bruk når det trongst. Attpåtil hadde han ei arbeidskraft som vi andre berre kunne drøyma om. Når eg hadde fått eit krevjande oppdrag og trong ein heil dag på å få ein sak ferdig, kunne Per Egil gjera same jobben på ein time, og det i eit formsikkert og vittig språk.

I ledige stunder gav han ut eit tjuetals bøker, samstundes som han hadde lese meir av verdslitteraturen enn nokon annan i redaksjonen. Han tok omsut for språket i avisa, bakte sitt eige brød og innbaud gjæve utanlandske gjester til sin eigen kinesiske kokekunst, for det hadde han også lært seg, på utsøkt vis.

I sinnelaget hans trudde eg dei kunne finna mykje av den stridlyndte bygdeguten og ein sta trønder. Det var når han retta sine drabelege åtak mot dei veltilpassa krinsane høgt på strå i samfunnet, anten det var sjølvsikre folk med akademisk tittel eller det var dei som etter Per Egils syn hadde kome for lett til pengar. Det kunne minna om eit ekko etter opprørske lekmenn frå bygdene som stod opp mot hovmodige embetsmenn, futar og proprietærar i tidlegare tider.

Per Egil var ein hardhaus i offentleg ordskifte. Han treivst og blømde i strid, anten det var mot lækjarvelde, juristvelde, psykologvelde, konsulentvelde, i overkant suverene professorar, pompøse diplomatar, helsedirektørar, eit betrevitande embetsverk, folk med byråkratspråk og det han kalla «sosiologdialekt», sleipingar i næringslivet, politiske ideologar og ikkje minst dei han meinte hadde råka på villspor i trua på raude filosofar og truga fridomen til å ytra seg.

Per Egil synte sjeldan slik eldhug som når han kunne stå fram i trass mot dei han meinte hadde fått meir makt enn dei fortente. Vi kunne einast om vårt sams motto: «Ikkje stol på den herskande oppfatning når den herskande oppfatning går på trynet.»

Men kongen sjølv hadde guten frå Inderøy vyrdnad for. Han såg på det som ein heider å skriva biografien om kong Harald, og han vart pensjonist eit år før tida for å få boka i hamn.

Per Egil gav seg aldri. Stundom kunne dei andre i redaksjonen skjemta med han og seia at den som råka i strid med han, måtte finna seg i at han «beit seg fast som ein steinbit i båtripa». Om sin strid med Johan Galtung, som han førte livet ut, sa han til meg: «Den byrja på 1960-talet, men den fekk ikkje skikkeleg trøkk før på syttitalet.»

I striden for helsa til kona Birgit var han ein riddar med heva lanse. Som nytilsett sjefredaktør i Aftenposten prøvde Andreas Norland å lokka Per Egil heim frå jobben som korrespondent i USA for å bli redaktør saman med han. Per Egil takka nei, av di – som han sa til oss – han ikkje var trygg på «om dei norske lækjarane ville berga helsa til Birgit».

Han vart fødd nokre få veker før Hitler invaderte Noreg i 1940. Etter ein start i Trønder-Avisa og NTB var Aftenposten avisa hans resten av yrkeslivet – med Dag og Tid som krona på verket. Som soldat på russiskkurset i Forsvaret la han grunnen for eit ry som ein av våre kyndigaste russlandsspesialistar. Han vart landskjend då han som korrespondent i Moskva vart utvist frå Sovjetunionen i 1971. Det var av di han hadde hatt for mykje kontakt med opposisjonelle, og særleg med Aleksander Solsjenitsyn, som han hadde nært samarbeid med. Han var mellommann då Svenska Akademien gav Solsjenitsyn Nobelprisen i litteratur. Han var i fleire periodar stasjonert i Washington og vart ein like stor ekspert på USA som på Russland. Han har vore redaktør for A-Magasinet og i nokre år kulturredaktør.

Per Egil var allsidig. Han gav ut bøker om Fridtjof Nansen og om andre polfararar, om trønderhumor, om den norske folkesjela, om norske statsministrar, om Rolf Wesenlund, om politiske drap, om norske frimerke og om Hans Majestet Kongens Garde, i tillegg til ei lang rekke bøker om spesialfelta sine: utanrikspolitiske emne og det norske språket. Og ikkje minst bøker om sjølve yndlingstemaet, det han kalla det norske «ekspert-tyranniet».

Per Egil var ukueleg. Han likna ikkje på nokon annan eg har møtt i presseyrket vårt.

Ulf Andenæs