I 1830- og 1840-åra sat ein viss grev Sergej Uvarov i det russiske utdanningsministeriet og grunda på kva ein skulle læra skuleborn om den russiske staten. Det var då han fekk ideen til formelen: ortodoksi, autokrati, nasjonalitet, eller på russisk: pravoslavie, samoderzjavie, narodnost.

Mannen som regjerte Russland då Uvarov var utdanningsminister, heitte Nikolaj I. Han kom til makta etter at framstegsvennlege offiserar i desember 1825 hadde freista å innføra ei demokratisk grunnlov i Russland. Alle dei 30 åra Nikolaj styrte, kjempa han mot gjenferda til dei såkalla dekabristane. Han trong ein ideologi for å føra denne kampen. Denne ideologien fann han i formuleringa til Uvarov. Gjennom resten av 1800-talet blei det den ideologiske grunnvollen under det russiske tsarveldet.

Parallell

Parallellane til Vladimir Putin er slåande: Fyrst kjempa han ein kamp mot dei som øydela Sovjetunionen. Sidan kjempa han mot dei såkalla fargerevolusjonane i Ukraina og Georgia. For han passa ideane til tospannet Nikolaj I/ Sergej Uvarov som hand i hanske.

Rett nok kallar ikkje Putin regimet sitt for autokratisk, slik Nikolaj I gjorde. Ordet Putin nyttar, er maktvertikalen. I praksis går det ut på eitt og det same: Makta spring ut frå toppen av samfunnet. Herskaren, anten han blir kalla tsar eller president, sit med makta og fordeler ho nedover i samfunnet. Tsaren har all makt, mens dei nedover i vertikalen ikkje har noka makt.

Dei andre to elementa i formelen til Uvarov, ortodoksi og nasjonalitet, er ikkje mindre aktuelle.

Putin har, på same måte som tsarane, gjort den ortodokse kyrkja til sin reiskap. Kyrkja velsignar den russiske maktstrukturen. Fordi russarane er eit svært religiøst folk, er dette viktig i den noverande stoda. Kyrkja gjev legitimitet til krigen i Ukraina.

Og når det gjeld det tredje elementet, nemleg narodnost, som kan omsetjast med nasjonalitet eller det å vere folkeleg, handlar det om sjølve einskapen i den russiske staten. Det finst berre éin storrussisk nasjon, og alt som kan splitta denne nasjonen, må nedkjempast.

Nikolaj I forstod dette då han i 1847 forviste den ukrainske nasjonalpoeten Taras Sjevtsjenko. I dag kan ein overalt i Ukraina sjå portrettet til Sjevtsjenko, diktaren som la grunnen for det ukrainske skriftspråket, men som blei lagd for hat av tsaren.

Umiskjenneleg russisk

Etter statssamanbrotet i 1917 blei det naudsynt å fornya ideologien til den russiske staten. Men sjølve det sentrale elementet, ideen om sjølvherskardømmet, hadde kommunistane ingen vanskar med.

Den ortodokse kyrkja blei driven under jorda, men til gjengjeld bygde kommunistane opp ein Lenin-kult og etter kvart ein Stalin-kult. Når det gjeld nasjonalitet, heldt statsmakta fram med å vera umiskjenneleg russisk. Alle andre språk og etniske grupper blei underordna den russiske kulturen, akkurat som det hadde vore i tsartida.

Då Putin kom til makta kring år 2000, moderniserte han den gamle treeinige formelen til tsardømmet. Eit av tiltaka til Putin var å henta fram filosofen Ivan Iljin frå mørkeret. I 1922 vart Iljin sett på eit skip og send ut av Sovjetunionen, i lag med eit par hundre andre intellektuelle. Iljin hadde byrja karrieren på venstrefløya og blei etter forvisinga meir og meir profascistisk. Han helsa maktovertakinga til Hitler velkomen, men måtte etter nokre år i det tredje riket dra seg unna til Sveits.

Dei siste tiåra han levde, sysla han med planar for Russland etter at kommunismen hadde falle. Landet skulle ikkje bli eit demokrati. Det skulle bli styrt av ein diktator som herska ved eiga makt, ikkje etter fullmakt frå folket.

Den som etter år 2000 særleg misjonerte for tankane til Iljin, var den russiske filmskaparen Nikita Mikhalkov. Gjennom dei siste åra har han laga ei rekkje vidgjetne filmar, mellom anna Den sibirske barberaren. I filmen spelar Mikhalkov sjølv rolla som tsar Aleksandr III, den nest mest reaksjonære herskaren i Russland etter Nikolaj I.

I 2005 sytte Mikhalkov for at leivningane etter Ivan Iljin blei førte til Russland. Ikkje tilfeldig var Vladimir Putin til stades då Iljin blei gravlagd på nytt på kyrkjegarden ved Donskoj-klosteret i Moskva. Sidan har Putin fleire gonger vist til Iljin i talane sine.

Ein annan tenkjar som kom på moten i Moskva tidleg på 2000-talet, var Aleksandr Dugin, kjend for teorien om at den euroasiatiske kulturkrinsen utgjer ein eigen, høgtståande sivilisasjon. Grunnlaget for denne kulturkrinsen er den ortodokse kristne religionen, kombinert med trua på ein sterk stat der individet er underordna kollektivet.

Fienden er det dekadente, materialistiske Vesten, leidd av finanskapitalen i USA. Ved å sameina seg med dei andre folkeslaga i Eurasia, slik som tyrkarar, iranarar og kinesarar, skal Russland tvinga den halvveges opprotna vestlege kulturen i kne.

Antidemokrati

Ideane til Sergej Uvarov, Ivan Iljin og Aleksandr Dugin fell ikkje saman på alle punkt. Men dei har nokre felles trekk: Fyrst og fremst er dei mot det liberale demokratiet, som er eit dødeleg trugsmål mot Russland. Den dagen Russland blir eit demokrati, vil landet falla frå kvarandre, slik me såg eit døme på i Jeltsin-perioden.

Eit anna felt der dei tre filosofane tenkjer likt, er i synet på Ukraina. Om Russland ikkje også omfattar Ukraina, vil den russiske staten ikkje kunne fylla den oppgåva han skal ha, stadig ifylgje desse filosofane. Difor kan ikkje Ukraina eksistera som eigen stat.

Det var nettopp dette Putin slo fast i den illgjetne artikkelen han skreiv i sommar der han hevda at det ikkje finst ein eigen ukrainsk nasjon. Og det er nettopp dette han freistar å setja ut i livet i desse dagar.

Halvor Tjønn er forfattar, journalist og fast skribent i Dag og Tid.