Eit ljost hovud sa ein gong: Politikk handlar eigentleg berre om å forstå tida ein lever i, og så handla så klokt som mogleg. Eit godt døme på ein som har forstått dette, er president Volodymyr Zelenskyj. Denne våren har han utnytta dei korta han har hatt på handa, mykje betre enn nokon hadde venta.

I kontrast til den argumenterande, smilande og unge Zelenskyj kan me sjå ein gamal, sint og bitter mann sitjande isolert bak eit langt bord i Kreml. Kvar gong Vladimir Putin opnar munnen, høyrest han ut som eit gufs frå ei anna tid: Ukraina har ikkje rett til å eksistera. Den ukrainske staten er ein del av Russland. Om ikkje ukrainarane godtek det, vil dei bli knuste av den russiske militærmaskinen, om naudsynt med atomvåpen.

Før 24. februar i år var det få som tok truslane alvorleg. Putin kunne gjerne meina at Ukraina ikkje hadde rett til å eksistera, men derifrå til å gjera noko med det var eit stort steg. Og skulle han gjera noko med det, måtta han starta ein regulær erobringskrig. Å erobra andre land er noko som høyrer fortida til, noko som rett og slett ikkje er akseptabelt. Difor har reaksjonane på det russiske åtaket på Ukraina vorte så kraftige. Putin ser på si side ut til ikkje å ha forstått kva som har treft han. Han skjøner ikkje at verdssamfunnet reagerer når han går fram på ein måte som kunne ha blitt godteken for nokre generasjonar sidan, men som i dag blir oppfatta som fullstendig antikvert.

Det tredje Roma

Om Putin likevel noterer seg at ein storm av kritikk har brote laus mot regimet hans, er det langt frå sikkert at han oppfattar det som eit problem. Også her heng tenkemåten til Putin saman med nokre av dei eldste tradisjonane i det russiske samfunnet. I tsartida såg mange russarar det slik at dei levde i eit heilagt land med eit særskilt kall i verda. Etter at det fyrste Roma hadde falle på 400-talet og det andre Roma – Konstantinopel – hadde falle til muslimane i 1453, stod det tredje Roma igjen. Det var Moskva.

Berre den moskovittiske staten blei styrt av ein rettruande herskar. Alle andre statar i Europa var styrte av herskarar som ikkje var rettruande, anten dei var katolikkar eller protestantar. Landa utanfor Europa, ikkje minst det muslimske Tyrkia, vart styrte av reine heidningar. Den ortodokse trua var livsviktig fordi ho heldt oppe den russiske staten. Og på den andre sida: Om den russiske staten skulle forsvinna, ville Gud ikkje lenger ha nokon talsmann igjen på jordkloten.

Ein forstår det heile betre ved å sjå på kva ord russarane nytta om trua si: Det greske framandordet ortodoksi finst ikkje på russisk. På russisk heiter det pravoslavie, som tyder den som dyrkar (Gud) på den rette måten. Dei som ikkje er pravoslavie, dyrkar Gud på feil måte og er såleis fortapte.

Rettruande

Ideen om den messianske staten som skulle bringa ljoset til alle andre, blei ført vidare under kommunistane. Ikkje tilfeldig kalla Lenin den fremste misjonsorganisasjonen sin for Den tredje internasjonalen. Dei to andre internasjonalane hadde feila og falle, akkurat som det fyrste og det andre Roma. Som i kristendommen var det i marxismen eit utal av ulike tolkingar, men berre den tolkinga som blei gjord i Moskva, var den rette. Alle andre var revisjonistar, avvikarar eller reine klasseforrædarar i teneste hos borgarskapet, djevelen.

Slutninga var, anten staten var tsaristisk eller kommunistisk, at ein ikkje trong å læra noko av andre. Herskarar som Nikolaj I (1825–1855), Aleksandr III (1881–1894), Josef Stalin og Leonid Brezjnev meinte at Russland klarte seg best om landet var isolert frå Vesten. Så seint som i slutten av 1980-åra var det strengt forbode for alle andre enn medlemmer av KGB å ha kontakt med utlendingar. I denne tradisjonen voks Vladimir Putin opp. Der han sit bak det lange bordet sitt, forstår ikkje Putin at Russland i dataalderen vil trenga impulsar frå Vesten for å utvikla ein moderne økonomi. Russland kan skaffa innbyggjarane sine alt dei treng, i alle fall om ein går i allianse med Kina, er bodskapen han formidlar.

Men kanskje er det aller største mistaket til Putin sjølve måten han herskar på. Til liks med Stalin og dei reaksjonære tsarane før han herskar Putin ved hjelp av frykt. Alle som ikkje lystrar eller gjer ein god nok jobb, blir avsette og kanskje fengsla. Ein såg det tydeleg under det vidgjetne møtet i Kreml rett før invasjonen i februar då spionsjefen Sergej Narysjkin stamma og stotra, mest sannsynleg fordi han var redd for å seia noko som kunne gjera Putin sint. Fordi Putin herskar gjennom frykt, har han heilt tydeleg vorte feilinformert om stoda i Ukraina, både før og etter at han sleppte krigen laus på landet.

Kontroll med nettet

På toppen av det heile ser det ut til at Putin ikkje har forstått kor viktig internett er. Denne veka er filmen om Putins enorme slott ved Svartehavet vist ikkje mindre enn 123 millionar gonger på Youtube. Putin har trudd at han kunne hindra fri informasjonsflyt ved å kontrollera avisene og fjernsynet, slik ein gjorde det i sovjettida. Så dukkar det opp noko som heiter internett, som det aldri er mogleg å kontrollera heilt og fullt. Putin klarer difor ikkje å innføra det same informasjonsmonopolet som eksisterte under kommunistane.

Vladimir Putin har altså kome for seint til å skru klokka attende til tsar- eller kommunisttida. Mange russarar vil rett nok halda fram med å støtta han. Opplysingsnivået ute i folkedjupet er lågt, og russarar flest er vande med å lyda autoritetane. Men den best utdanna og mest moderne delen av folket vil bli endå meir fiendtleg til regimet enn tidlegare. Der ligg det eit håp for framtida.

Halvor Tjønn er forfattar, journalist og fast skribent i Dag og Tid.