Utanriks

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Alle voner om at overgangen til marknadsøkonomi skulle gjere Kina til eit liberalt demokrati med respekt for menneskerettar, ligg i grus. Under Xi Jinping, generalsekretær i kommunistpartiet sidan 2012, har styresettet blitt stadig strengare, og i regionen Xinjiang har undertrykkinga av dei muslimske uigurane nådd eit omfang som er nær ufatteleg. Kanskje sit så mykje som ein million menneske, kring ti prosent av uigurbefolkninga i regionen – i fengselsliknande «omskoleringsleirar», plasserte der utan lov og dom. Somme blir verande i leirane i årevis, og mange vitnemål tyder på at mishandling av dei innsette er utbreidd. Også mange frå den kasakhiske minoriteten skal ha blitt internerte.

Den største rapporten til no om skrekkveldet i Xinjiang vart lagd fram av Human Rights Watch i fjor haust, og bar tittelen Eradicating Ideological Viruses – «Å utslette ideologiske virus». Vitnemåla der fortel om ei undertrykking som minner om den såkalla kulturrevolusjonen i Kina i 60- og 70-åra.

Tomme gater

Frå synsvinkelen til styresmaktene i Kina er desse ekstreme tiltaka ein del kampen mot terrorisme og separatisme. For dei muslimske uigurane skal det svært lite til for å hamne i ein av leirane i Xinjiang: Kontakt med slektningar i utlandet, alle former for politisk opposisjon, same kor fredelege, bøn på offentleg stad, eigarskap av ein koran, alt dette kan gje grunn til mistanke og trong for «omskolering».

Talet på fangar i leirane er svært usikkert, og anslaga spenner frå nokre hundre tusen til over ein million menneske. Offentleg informasjon finst ikkje. Anslaga over talet på fangar er mellom anna bygde på satellittbilete som viser storleiken på dei kjende leirane, og på anboda styresmaktene har lagt ut for bygginga av anlegga. I det sørlege Xinjiang skal det finnast område som er nær tømde for folk fordi opptil 80 prosent av dei vaksne har blitt internerte, ifølgje ein Financial Times-journalist som reiste der i fjor.

Tortur

Kinesiske styresmakter nekta lenge for at leirane eksisterte i det heile. No seier dei at det er snakk om institusjonar for yrkesopplæring, men uavhengige observatørar får ikkje lov til å kome inn. Eit unnatak var ei gruppe utanlandske journalistar som fekk ei idyllisk omvising på tre «vaksenopplæringssenter» sør i Xinjiang i januar. Der rådde harmonien, og dei vaksne elevane framførte songen «If You’re Happy and You Know It, Clap Your Hands» på engelsk for gjestene, ifølgje Reuters. Vitnemåla frå tidlegare fangar i leirane i Xinjiang, folk som har klart å rømme frå Kina, fortel ei anna historie – om intens indoktrinering, overfylte celler, tvang og tortur med mellom anna elektriske støytar.

Total overvaking

Men også tilværet til uigurar utanfor leirane i Xinjiang liknar på fangenskap. Uigurane i regionen har ikkje lov til å forlate landet, og dei som hadde pass, fekk dei konfiskerte i 2016. Overvakinga av borgarane i provinsen går no George Orwell-romanen 1984 ein høg gang. Styresmaktene i Xinjiang har samla inn DNA-prøver, irisbilete og stemmeprøver av uigurbefolkninga, folk må gå med ID-kort som gjer at dei kan sporast, og det skal vere eit titusental overvakingskamera rundt i provinsen, med avansert teknologi for andletsgjenkjenning. Folk som eig smarttelefonar i Xinjiang, må installere overvakingsappar som skannar telefonane deira etter mistenkjeleg materiale.

Også meir gammaldagse metodar er i bruk: Familiar som er under mistanke for noko, kan få plassert ein såkalla «husven», ein agent for styresmaktene, heime hos seg for å overvake dei, fortel Gerald Folkvord, politisk rådgjevar i Amnesty International Norge.

– Du treng berre vere ein vanleg praktiserande muslim for å kome under mistanke. Om du har skjegg eller nektar å drikke alkohol, kan det vere nok.

Terrorfrykt

Kan føremålet heilage slike drakoniske tiltak? Målet med den kolossale overvakinga i Xinjiang skal vere å førebygge terror. Og frykta for at separatistiske og/eller islamistiske uigurar skal utføre terroråtak, er ikkje ugrunna. I Xinjiang har det vore ei rekkje terroriståtak dei siste 30 åra, retta både mot sivile mål som bussar og mot politistasjonar eller soldatar. Uigurar har stått for terroråtak også i andre delar av Kina. Det verste av desse skjedde i byen Kunming i mars 2014, da åtte uigurar væpna med knivar drap 31 menneske på jernbanestasjonen.

Kor mange av åtaka som er utførte av islamistar, er uvisst. Men det er kjent at uigurar har slutta seg til islamistiske grupper som Al Qaida og IS i andre land, og den sams interessa i kampen mot islamistisk terror kan ha gjort vestlege land meir tolerante overfor kinesisk undertrykking av uigurane i Xinjiang. Beijing gjer no sitt for å knyte all opposisjon i regionen til islamisme.

–?Dette gjer at færre vil tale saka til uigurane internasjonalt, meiner Folkvord.

–?Før vart motstandarane av det kinesiske styret sett på som separatistar. Men sidan 11. september 2001 har Kina framstilt all motstand som islamistisk. Og det har blitt veldig stille.

Kinesiske styresmakter overdriv omfanget av terrortrugsmålet frå uigurane, meiner Folkvord.

– Kinesarane har brukt påstandar om terror lenge og ofte utan bevis for å rettferddiggjere forfølginga av uigurar.

Silkevegen

Det er fleire årsaker til at kinesiske styresmakter har intensivert undertrykkinga i Xinjiang. Regionen er svært viktig økonomisk: Ein stor del av kolet, oljen og gassen i Kina ligg i Xinjiang. I tillegg har planane for «den nye silkevegen» gjort regionen enda viktigare for styresmaktene i Beijing dei siste åra. Det såkalla «belte og veg-initiativet» er eit prestisjeprosjekt for Xi Jinping, ei kolossal satsing på handelsvegar og infrastruktur for å auke handelen mellom Kina og verda. Og viktige ferdselsårer og røyrleidningar mellom Kina og Sentral-Asia går gjennom Xinjiang. Beijing vil slett ikkje ha trugsmålet frå ei separatistrørsle i denne regionen, og vil betale mykje for å hindre det. Tryggingsbudsjettet for Xinjiang var i 2017 på 85 milliardar kroner, ifølgje Financial Times, ei tidobling sidan 2009.

Frampeik

Somme Kina-kjennarar fryktar at den ekstreme overvakinga av uigurane i Xinjiang kan vere eit frampeik til ei liknande utvikling også i resten av Kina, fortel Gerald Folkvord.

– Mange meiner styresmaktene brukar Xinjiang som eit slags testlaboratorium for overvakingsteknologi som seinare blir teken i bruk andre stader i Kina. Overvakinga også i resten av landet, med overvakingskamera, andletsgjenkjenning og digital kartlegging av borgarane, har blitt gradvis meir omfattande dei siste åra.

Kinas lange arm

Heller ikkje uigurar som har klart å rømme til andre land, slepp heilt unna makta til Kina, fortel Adiljan Abdurihim. Han er sekretær for Den norske uighurkomiteen, ei foreining for uigurar i eksil. Abdurihim arbeider som dataingeniør. Han kom til Noreg i 2007 og er ein av kring 2500 uigurar her i landet.

– Fordi regimet no sender folk i leirar om dei har kontakt med utlandet, har dei fleste uigurar i eksil mista kontakten med familie og slekt heime. Dei som ikkje er i leirar allereie, tør ikkje ha kontakt med oss som bur i andre land. Og mange av dei som er i utlandet, tør ikkje fortelje det dei veit offentleg, fordi det kan råke slektningar heime i Aust-Turkestan. (Namnet uigurar gjerne brukar på Xinjiang. red. merk.)

Sidan kontakten er broten, er Abdurihim usikker på kor mykje av slekta hans som sit internert.

– Foreldra mine har heldigvis kome seg til andre land. Men minst ti av slektningane mine er i leirar – truleg er det fleire.

Den økonomiske makta til Kina gjer at andre land kvir seg for å ta opp menneskerettsbrot der, meiner Abdurihim.

– Når det skjer overgrep andre stader i verda, kan vestlege land kome med kraftig kritikk. Men når ein million menneske er internerte utan lov og dom i Aust-Turkestan, seier dei nesten ingenting.