Bustadene i Kyiv er varme. Oppvarminga fungerer. Av og til forsvinn elektrisiteten. Særleg merkar ein dette ved kveldsleite. Det blir brått mørkt og svært stille. Ein stivnar automatisk til og lyttar. Ein freistar ta ei avgjerd: tenne stearinlysa eller vente? Oftast kjem lyset att etter nokre minutt, og ein pustar letta ut og held fram med det ein dreiv med.

Det er verre når straumen forsvinn samstundes med at lyden frå luftvernsirener kjem. Men det har ikkje skjedd enno i år. 2024 har akkurat byrja, og korleis året vil arte seg for eit Ukraina i krig, er det så langt ingen som veit.

Om morgonen går innbyggjarane i Kyiv på arbeid. Av og til knirkar snøen under føtene deira, andre gonger skvalpar det i snøslaps. Ved lunsjtid stiller folk seg i kø ved Jaroslav-kafeen i det historiske senteret i Kyiv for å skaffe seg ein bolle med ulike typar fyll, til dømes graut, kjøt eller kirsebær.

Tilsette ved kontor i nabolaget kjøper ulike bollar og går attende til kontoret, der dei kan lage seg te eller kaffi. Denne lunsjen kostar berre ein tredjedelen av prisen på dei tidlegare så populære businesslunsjane mange kafear og restaurantar i bysentrum baud på. Oppslag med «business lunch» ved kaféinngangane er på langt nær så vanlege som dei var i fjor.

Årsakene til dette er klare. Krigen held fram. Prisane på mat og energi aukar. Lønene til offentleg tilsette er minska. Private forretningar slåst òg for å overleve. Den ukrainske hryvniaen går ned i verdi mot dollar og euro.

For nokre dagar sidan, da eg laut få tak i ein Uber-drosje for å besøke vener på den andre sida av Kyiv, viste appen på telefonen min at det var mange tilgjengelege bilar i nærleiken, mange fleire enn før. På under eit minutt sette kona mi og eg oss inn i ein blå Skoda med Kyiv-skilt.

Fleire og fleire i Kyiv jobbar svart som drosjesjåfør for Uber eller andre liknande drosjeselskap. Tidlegare var sjåførane meir pratsame; dei venta positive tilbakemeldingar frå passasjerane om førsteklasses service. No verkar det som dette ikkje betyr noko for dei. Dei samtalar ikkje så mykje med passasjerane og smiler ikkje så ofte.

For det meste er dei tagale. Kan hende fordi passasjerane er for opptekne til å skryte av servicen og køyringa. Det kan sjå ut til at krigen har sett omsynet til kunden på vent, medan ein kunne sjå ei betring av denne haldninga i åra før krigen.

Det vil ikkje seie at folk oppfører seg fiendtleg mot kvarandre på gata. Langt ifrå. Men det kjennest som om avstanden mellom oss har auka. Det verkar som alle har trekt seg inn i seg sjølv – inn i sine eigne problem og tankar. Det er ikkje overraskande.

Ukrainske mødrer er mest opptekne av korleis borna deira oppfattar og opplever krigen. Stadig fleire diskusjonar kan høyrast om korleis krigen påverkar psyken til born og måten dei oppfattar livet på. Mødrer stiller stadig fleire spørsmål om korleis ein barndom levd i ein krig, med hyppige eksplosjonar og timar i bomberom eller på undergrunnsplattformer, vil påverke åtferda til borna deira som vaksne.

Like aktuelt er det for mange mødrer å leite etter informasjon: Korleis kan ein fortelje born om krig og død? Korleis kan ein roe dei under granatåtak? Korleis kan ein avleie dei frå frykt?

Mange barnebøker om krig og død har dukka opp i bokhandlar, og dei er jamt populære. Spesielt utvikla råd frå barnepsykologar, ofte trykte i aviser og blad, er ikkje mindre populære, og mødrer deler gjerne det dei har lært, med kvarandre og i sosiale medium.

Eg vil gje dykk nokre døme, sjølv om eg vonar at norske mødrer aldri vil trenge desse råda.

Dersom de er i eit bomberom og høyrer eksplosjonar og barnet klyngjar seg til deg, må du forsikre deg om at barnet pustar normalt. Du kan ta med deg noko ein kan blåse såpebobler med, og freiste få barnet interessert i å blåse bobler. Når eit barn gjer det, blir lungene aktiverte og barnet pustar djupare. Du kan òg få barnet til å leike «herme etter lyd»-leikar: blåse ut luft så det høyrest ut som ein ballong som går tom, eller ein motorsykkel som startar opp. Du kan be barnet syngje songar. Det vil både letne psykisk stress og betre pusten.

Med svært små born kan du leike «elefant». Barnet held for øyra med handflatene og opnar dei att. Du kan leike «mygg» – det er når barnet tenkjer seg ei mengd med mygg som sirklar rundt hovudet, og klappar hendene saman for å skremme myggen vekk eller smekke til han.

Om de høyrer ein kraftig eksplosjon, er det viktig å halde på taktil kontakt med barnet: massere øyra til barnet, stryke det på kinna. Frå tid til anna bør du be barnet lage ein liten geisp for å få det til å sjå ut som det ønskjer å sove.

Når alarmen er over, er det viktig å rose barnet for motet det har vist. Vi må fortelje han eller henne: «Det er over! Vi er trygge. Takk for at du var så modig og sterk. Vi høyrde så mange eksplosjonar, men vi kom oss gjennom det. Vi var ikkje redde!»

Etter desse orda må du spørje barnet kva det ønskjer å gjere i timane etter granatregnet. For barnet er planar for framtida den beste måten å få tankane vekk frå krigen på. Faktisk har framtidsplanar den same verknaden på vaksne òg. Det er berre det at krigen som røyndom hindrar vaksne i å konsentrere seg om framtida.

Eg også synest det vanskeleg å konsentrere meg om framtida. Det finst sjølvsagt planar for dette året, men det er ingen garanti for at dei vil bli oppfylte. Når eg tenkjer på framtida, ser eg opp mot himmelen. På denne tida er himmelen over Kyiv gråblå. Stundom fell det snø frå himmelen, og det er den vanlege støyen frå byen og kråkeskrik.

«I fredstid er det som om kråkene varslar kvarandre om noko med skrika sine. No verkar det som dei varslar innbyggjarane i Kyiv.»

Kråka er faktisk det uoffisielle fuglesymbolet for byen. Kråker flyg ikkje vekk om vinteren, som om dei tek på seg ansvaret for å verne byen året rundt. Lyden dei lagar, kan ikkje kallast musikk. Skrika deira liknar meir på farevarsel. I fredstid er det som om kråkene varslar kvarandre om noko med skrika sine.

No verkar det som dei varslar innbyggjarane i Kyiv. For eit par dagar sidan skreik fleire kråker på Lviv-plassen så høgt og oppøst at eg og andre som gjekk forbi, stoppa og kikka ei lang stund opp på dei nakne trekronene, der store, svarte fuglar heldt dei ufyselege talane sine.

Eg var på veg til den supermarknaden som ligg nærast oss, for å kjøpe daglegvarer. Butikken ligg under bakken, i kjellaren til ein kontorbygning. No ser butikken ut som ein draum av eit bomberom, ein stad der eg kunne sleppe unna russiske granatåtak i vekevis.

Når eg køyrer langs Zjytomyr-riksvegen til landstaden vår, passerer eg to supermarknader som vart øydelagde og plyndra av russiske militære i offensiven mot Kyiv våren 2022. Ein av dei er alt bygd opp att og i drift. Den andre er framleis eit skal. Eigarane ventar truleg på at krigen skal slutte.

Zjytomyr-riksvegen – hovudvegen frå Kyiv til den vestlege delen av Ukraina – vart grundig reparert i haust og er god å køyre på. Uheldigvis er det sidevegar i regionen som ikkje er tekne vare på, og som no er i elendig forfatning. Eg går ut frå at dei ikkje vil bli reparerte før til våren, når snøen smeltar.

Styresmaktene i okkuperte Donbas skrytte nyleg av kvaliteten på vegane sine. Stolte fortalde dei òg korleis vegar i det okkuperte territoriet blir reparerte. Eg veit ikkje korleis innbyggjarane i Donbas reagerte på informasjonen, men eg kjende meg uvel. Eg vart mint om kor lite populære amerikanske skrekkfilmar var på kinoane i det nyss uavhengige Ukraina i 1990-åra.

Filmane trekte ikkje tilskodarar fordi Hollywood-horror synte seg å vere latterlege villfaringar samanlikna med den verkelege sovjethorroren som folket i Ukraina hadde opplevd. Kannibalisme under holodomor i 1932–1933, Gulag, deportasjonar – alle desse historiske røynslene har forma oppfatninga ukrainarane har av skrekk, og skrekk som underhaldningssjanger vekte inga interesse hos dei.

Detaljar om vegbygging i Donetsk er i slekt med «skrekkstandarden» som vart skapt i Sovjetsamveldet. Vegar i Donbas er blitt reparerte ved å bruke meir enn 100.000 tonn «bygningsavfall» frå Mariupol.

Det vil seie at Russland knuste og flytta skrotet av bustadblokker og private hus frå den raserte byen – alt øydelagt av russiske missil og artilleri, saman med kroppsdelar av bebuarar som døydde i heimen sin. Dette «bygningsavfallet», dynka med blodet til myrda bebuarar, utgjer no vegane der sivile bussar så vel som russiske militærtransportar ferdast.

Frå eit russisk synspunkt ser det ut til at ruinane frå raserte byar som Bakhmut, Avdijivka og Okhtyrka er det ideelle byggjematerialet for vegane i dei okkuperte områda.

I denne krigen har menneskeleg, teknologisk og politisk kynisme hos aggressoren vakse til nye høgder. I tillegg til å reparere vegar med kroppsdelane til menneske, testar Russland stadig nye våpentypar på sivile i Ukraina, inkludert kamikazedronar.

Russland hjelper Iran og Nord-Korea med å teste missila og dronane deira på ukrainarar. Russland brukar ukrainarar og livet deira som byggjemateriale på vegar som russiske stridsvogner kan bruke for å freiste å nå lenger vest, inn i dei framleis frie territoria i Ukraina.

Tidlegare, før krigen, irriterte skrika frå Kyiv-kråkene meg, men no lyttar eg til dei med glede. Dei gjev meg eit pusterom. For ei kort stund vender dei merksemda mi vekk frå den røyndomen eg lever i, frå den røyndomen alle ukrainarar lever i i dag.

Eg er truleg òg som eit barn som ventar på at nokon skal seie til meg: «Det er over! Vi er trygge. Takk for at du var så modig og så sterk. Vi høyrde mange eksplosjonar, men vi kom oss gjennom det. Vi var ikkje redde!»

Andrej Kurkov

Omsett av Lasse H. Takle