Nytt år, nye festar: Kva skal vi feire i 2022? Sjølv vert eg førti om nokre månader og skulle aller helst feira med å brenne munnbindsamlinga mi alt i dag. Den olympiske flammen brenn seg nærare og nærare ein stor fest i Beijing, men før han vert tent – ja, kvar einaste dag heile år – skal vi feire det frivillige Noreg.

2022 er frivilligår. Nett kvifor er ikkje heilt definert, men paraplyorganisasjonen Frivillighet Norge har spurt, og den førre regjeringa sa ja, og no har vi fått ei nettside der frivillige organisasjonar kan søke om opp til 25.000 kroner for å arrangere «Vår dag» – ein kva som helst slags dag dei kan bruke på å arrangere noko som gjer dei synlege.

Og kvifor skulle vi ikkje feire at dugnad framleis er noko meir enn å halde seg inne i karantene. Ja, kanskje er det fyrst og fremst det heilt motsette, sidan den frivillige arbeidsinnsatsen i Noreg kvart år utgjer 142.000 årsverk, ifylgje Statistisk sentralbyrå, ei verdiskaping tilsvarande 78 milliardar kroner?

Folk trenar fotballag, vitjar vilt framande fengselsinnsette, pussar opp bedehus, køyrer ut mat til eldre og bergar endåtil liv i Noreg utan å tene ei einaste krone på det. Applaus! Men likevel: Er det ein synleggjeringsdag norske organisasjonar aller mest treng pengar til?

Driftsmidlar

Dei fleste som driv organisasjonar i Noreg, veit at det er i prosjekta pengane ligg. Å få pengar til å gjere noko utanom det vanlege, eller til å kjøpe ein ballbinge, ei ny vaskemaskin til kjøkkenet eller noko anna heilt nytt, er relativt lett – i det minste om ein samanliknar med å skaffe pengar til det som til sjuande og siste er det aller viktigaste: pengar til den daglege drifta.

Å få nokon til å løyve pengar til å dekke forsikringar, husleige, straumrekningar og dopapir, serviettar og vaffelrøre er monaleg mykje vanskelegare. Om vi ser forbi små summar frå kommunen eller løyvingar direkte over statsbudsjettet, er det nesten umogleg.

Skal vi nytte dette året konstruktivt, kan vi byrje med å slå fast at dugnad er momsfritt. Per i dag er det i utgangspunktet full moms på alt frivillig arbeid. Det vil seie at når Røde Kors rett før jul sende frivillig mannskap ut for å hjelpe to franske joggebukseturistar ned frå Trolltunga, måtte dei betale 15 til 25 prosent moms på pizzaen eg vonar dei spanderte på mannskapet sitt i etterkant.

Dersom Røde Kors i staden hadde lønt bergingsmannskapet – til dømes gjennom å krevje at franskmennene betalte for hjelpa – kunne dei fakturert dei kronene direkte attende til staten. Det heng ikkje på greip.

Kompensasjon

No kan Røde Kors og andre organisasjonar som fyller krava, søke om kompensasjon for momsen dei har betalt inn. Alle slike søknader vert samla opp og handsama i Stortinget éin gong i året. Her vert kompensasjonen fordelt frå ein på førehand definert pott som kvart år sidan ordninga vart innført i 2009, ikkje har vore like stor som dei omsøkte midlane. Heilt til i fjor: I 2021 fekk organisasjonar i Noreg for fyrste gong tilbakeført all meirverdiavgift dei hadde søkt om kompensasjon for, til saman dryge 1,8 milliardar kroner.

No når vi for fyrste gong har ei regjeringserklæring der det står: «Gi full momskompensasjon gjennom ei regelstyrt ordning til idrett, frivilligheit og kultur», bør vi satse på at det held fram slik – og at den ordninga vert slik at norske organisasjonar kan lite fullt og heilt på ho. Å ikkje vite om ein får attende ein fjerdepart av pengane ein har brukt eit år, gjer det ikkje minst vanskeleg å budsjettere år for år.

På helsa laus

I frivilligåret må vi òg passe på at dugnaden er nettopp det – frivillig. Tyngande ansvarskjensle treng ikkje henge saman med å redde liv. Det kan like godt kome frå å stille opp for å trene eit fotballag. Dersom ikkje du gjer det, får ikkje dotter di spele fotball og alle venane hennar kjem til å vite at det var du som ikkje stilte opp. Tidsklemma er reell, som ei utfordring for kvar enkelt og for frivillig arbeid spesielt, og vi må snakke om ho.

Ikkje minst må vi vere merksame på alt ulønt arbeid som ikkje eingong fell inn under definisjonen på frivillig arbeid. Mellom anna alt som vert gjort innanfor ein familie: Om du brukar all fritida di på å vere trygg på at den demente mor di slepp å hugse å slå av komfyren og kjem seg på toalettet når ho treng det, er det ikkje frivillig arbeid. Men det gjer det ikkje mindre viktig at det er noko vi gjer fordi vi ynskjer det, og ikkje fordi vi føler vi må: For den svartaste baksida av ein stor frivillig sektor er om han endar som ei kvilepute for velferdsstaten.

Ei dansk undersøking synte nyleg at opp mot 50 prosent av pårørande til personar med psykisk sjukdom sjølv vert sjuke av presset. I den norske nasjonale pårørandeundersøkinga Helsedirektoratet utfører, er det òg særleg pårørande som syner omsorg for pasientar som er rusavhengige og eller psykisk sjuke, som finn rolla belastande. Sett under eitt er det 6 prosent færre pårørande som definerer helsa si som svært eller ganske god enn i folkesetnaden elles.

Det bør vi ta på alvor. Om definisjonen på frivillig arbeid berre femnar tidsbruk og pengar, er kanskje tida inne for å legge til eit ledd: Frivillig arbeid skal, om ikkje heile tida, så i det store biletet, vere lystbetont.

Siri Helle er forfattar, journalist og fast skribent i Dag og Tid.