I samband med den store habilitetshøyringa i kontroll- og konstitusjonskomiteen på Stortinget tysdag ser vi konturane av eit nytt fenomen i norsk parlamentarisme: hypotetisk mistillit. Det bør få varsellampene til å lyse for alle som er glade i eit sivilisert og sakleg politisk system.

Mistillit er eit verktøy i den parlamentariske verktøykassa som gjer at Stortinget kan påleggje ein statsråd eller ei regjering å gå av. Mistillit er regulert i Grunnlova, og det er straffbart for ein statsråd eller ei regjering å ikkje gå av etter å ha fått mistillit mot seg. Trugselen om mistillit er grunnen til at norske regjeringar går av «frivillig» etter å ha tapt fleirtalet i val.

Sidan 1945 har det blitt sett fram 68 mistillitsframlegg, og det er sjeldan dei fører fram. Den siste gongen ein statsråd gjekk av som følgje av mistillit, var i 2018. Då gjekk Sylvi Listhaug av som justis- og beredskapsminister rett før Stortinget skulle behandle eit mistillitsforslag mot henne på grunn av ei usmakleg Facebook-melding om Arbeidarpartiet. I praksis har Stortinget brukt mistillit nettopp som ein sanksjon overfor statsrådar som bryt reglar og embetsplikter eller av andre grunnar ikkje er skikka til embetet.

Dette fører oss over til habilitetssakene den siste tida. Det ligg i korta at fleire parti vil kritisere Erna Solberg for den slepphendte handtering av eigen habilitet medan ho var statsminister. Spørsmålet er kor sterk kritikken blir.

Den siste tida har media rapportert om at nokre av partia vurderer å ordleggje seg på eit vis som direkte eller indirekte uttrykkjer mistillit til Solberg som framtidig statsminister. Altså hypotetisk mistillit. Siktemålet kan vere å svekkje henne som statsministerkandidat i 2025.

Ein peikepinn fekk vi under høyringa tysdag, der Frode Jacobsen frå Arbeidarpartiet spurde Solberg om ho ville ha gått av dersom habilitetssaka hadde dukka opp då ho var statsminister. Raudt har alt gått ut og sagt at Solberg ikkje kan bli statsminister på nytt etter habilitetssaka.

Problemet er at Solberg ikkje er statsminister lenger. Mistillit er noko ein berre kan rette mot ei sitjande regjering eller ein sitjande statsråd. Heile poenget med mistillit i parlamentarisk samanheng er å avsetje regjeringa eller statsrådar. Ein avgått statsminister kan ikkje gå av fleire gongar.

Ein kan spørje om det er så farleg om Stortinget vedtek mistillit mot Solberg lenge etter at ho har gått av. Dei politiske motstandarane kan uansett bruke habilitetssaka mot Solberg i valkampen. Det er naturlegvis relevant å minne veljarane om at ein statsministerkandidat er dårleg skikka til oppgåva. Dersom Stortinget vedtek sterk kritikk mot Solberg, vil det kunne svekkje henne som kandidat, både internt i Høgre og overfor veljarane.

Det er likevel noko anna for eit fleirtal på Stortinget å vedta hypotetisk mistillit mot Solberg.

For det fyrste vil hypotetisk mistillit vere å blande seg inn i veljarane si vurdering av kandidatane i stortingsvalet. Føremålet med hypotetisk mistillit er jo å sende eit signal om at ein person ikkje kan sitje som statsminister eller statsråd uavhengig av kva veljarane måtte meine. Burde ikkje det vere opp til veljarane å vurdere?

For det andre er mistillit ueigna som sanksjon mot ein avgått statsminister eller statsråd. Det er ikkje eit krav for mistillit at statsråden har gjort noko feil eller klanderverdig. Stortinget kan vedta mistillit av kva grunn som helst, også heilt usaklege grunnar som stats­rådens hårfarge og vêret på 17. mai, som ein kollega formulerte det i ein artikkel. Korleis kan veljarane vite om den hypotetiske mistilliten er knytt til klanderverdige feil og forsømmingar og ikkje vanleg politisk usemje eller usaklege grunnar? Her er det stort rom for misbruk.

For det tredje vil hypotetisk mistillit utvide og utvatne mistillitsordninga. Dersom mistillit blir brukt mot avgåtte statsrådar for større og mindre feil og forsømmingar, så kan ein risikere at terskelen for bruk av mistillit mot sitjande statsrådar og regjeringar blir senka. Konsekvensane er derimot ulike: Ein sitjande statsråd må gå av, og då vil ofte regjeringa velje å gå av også. Ei utvatning av mistillitsordninga vil kunne gje politisk ustabilitet.

For det fjerde kan hypotetisk mistillit føre til ei brutalisering av politikken. Opnar Stortinget fyrst denne døra, vil eit kynisk stortingsfleirtal kunne bruke hypotetisk mistillit som eit taktisk våpen for å svekkje dei leiande kandidatane til opposisjonen før valet. Når Stortinget fyrst uttrykkjer hypotetisk mistillit, er det ingen veg tilbake. Då er det lite rom att for pragmatisme og kompromiss mellom partia til beste for fellesskapen.

Habilitetssakene som kontroll- og konstitusjonskomiteen behandlar no, er for alvorlege til at eit fleirtal skal ty til parlamentarisk fiksfakseri for å vinne politiske poeng. Fordi habilitetssakene handlar om moglege regelbrot på øvste nivå, bør nettopp Stortinget halde seg til dei etablerte parlamentariske sanksjonsformene og ikkje finne på nye. Stortingsfleirtalet må gjerne kritisere Solberg med all den rikdomen i adjektiv det norske språket kan by på, men dei bør ikkje ordleggje seg slik at dei uttrykkjer hypotetisk mistillit.

Eirik Holmøyvik

Eirik Holmøyvik er jusprofessor
ved Universitetet i Bergen og fast skribent i Dag og Tid.