Eit øksehogg i magen
Ei øks høgg meg i magen når eg ser kuftekledde demonstrantar verte frakta vekk av store, svartkledde kråker. Eller er det politimenn?
Les også
Kunstnaren Máret Ánne Sara stilte ut verket «Pile o’Sápmi Supreme» med 400 reinskallar framfor Stortinget i 2017.
Foto: Heiko Junge / NTB
Om det norske og det samiske (3)
Les også
Ein fiskebåt i Nordland. Vert den neste rettsaken frå samar om den historiske retten til å hauste frå havet?
Foto: Morten Strøksnes
Om det norske og det samiske (2)
Les også
Nordsamar i Sápmi, fotograferte kring år 1900.
Foto: Granbergs Nya Aktiebolag
Om det norske og det samiske
Les også
Har ikkje sett teikn til tilvenning
Les også
Reinsdyr vandrar rundt vindmøllene i Storheia vindpark, som er den største av vindparkane i porteføljen til Fosen Vind. Da han blei overført til ordinær drift i februar 2020, var han Noregs største vindpark, med 80 turbinar og ein effekt på 288 MW.
Foto: Heiko Junge / NTB
Ein vanskeleg vitskap
Les også
Fosen-aksjonistane har denne veka prega nyhendebiletet og blokkert fleire departement. Kva dei får til på Fosen, er derimot høgt usikkert.
Foto: Javad Parsa / NTB
Dommen i vinden
Les også
Eit utbreidd krisetiltak
Les også
Kunstnaren Máret Ánne Sara stilte ut verket «Pile o’Sápmi Supreme» med 400 reinskallar framfor Stortinget i 2017.
Foto: Heiko Junge / NTB
Om det norske og det samiske (3)
Les også
Ein fiskebåt i Nordland. Vert den neste rettsaken frå samar om den historiske retten til å hauste frå havet?
Foto: Morten Strøksnes
Om det norske og det samiske (2)
Les også
Nordsamar i Sápmi, fotograferte kring år 1900.
Foto: Granbergs Nya Aktiebolag
Om det norske og det samiske
Les også
Har ikkje sett teikn til tilvenning
Les også
Reinsdyr vandrar rundt vindmøllene i Storheia vindpark, som er den største av vindparkane i porteføljen til Fosen Vind. Da han blei overført til ordinær drift i februar 2020, var han Noregs største vindpark, med 80 turbinar og ein effekt på 288 MW.
Foto: Heiko Junge / NTB
Ein vanskeleg vitskap
Les også
Fosen-aksjonistane har denne veka prega nyhendebiletet og blokkert fleire departement. Kva dei får til på Fosen, er derimot høgt usikkert.
Foto: Javad Parsa / NTB
Dommen i vinden
Les også
Eit utbreidd krisetiltak
Natur og Ungdom og NSR Nuorat okkuperer inngangane til fleire departement i Oslo. Dei, og mange med dei, krev at menneskerettsbrotet på Fovsen-Njaarke Sijte, Fosen reinbeitedistrikt, opphøyrer ved at turbinane vert tekne ned og området tilbakeført for å verne den samiske kulturen og naturbruken.
Sist eg såg samiske demonstrantar verte fjerna av politifolk, var bileta i svartkvitt.
Eit ekko pressar seg fram, elva skal leve, fjella skal leve, eller er det lyden frå spelefilmen eg høyrer? Livet og kunsten går i eitt som for 45 år sidan, og eg ser Ella Marie Hætta Isaksen og Beaska Niillas på nyhendesendingane, slik eg såg dei på kinoduken for nokre veker sidan, men no er det ikkje skodespel. Samekuftene er vrengde, eit sterkt uttrykk for protest som eg aldri har sett i slikt omfang som no. Eg kan knapt sove, for hjartet mitt er i hovudstaden, medan kroppen er i Sápmi.
Samekultur
Ein høgsterettsdom, og kva så? No står vindturbinane der. Noreg bryt menneskerettane kvar dag, time og minutt. Kvifor skal du som lesar bry deg, du er kan hende ikkje så oppteken av samar, og kva inneheld eigentleg samekulturen?
Ja, kva er ein same om ho ikkje er reineigar? Er han same om han ikkje flytter frå sommar- til vinterbeite og attende om eit halvår? Det fleste i Noreg kjenner ikkje éin einaste same personleg, og difor er det sjablongbileta som trer klårast fram, men vi er så mykje meir.
Når som helst kan eg måtte svare, som om alle som er samiske, automatisk er ekspert på samisk kultur. Om eg snur på det og ber deg definere kva norsk kultur er, korleis skil han seg frå til dømes tysk kultur? Eller frå svensk? Kor kjapt og presist kan du svare?
Dei som i denne saka set ein prislapp på kvart reinsdyr det er snakk om, er skuldige i eit frekt forsøk på å vri fokuset vekk frå saka, som er det eklatante menneskerettsbrotet regjeringa har vore ansvarlege for i meir enn 500 dagar. Djupast sett handlar det om vern av kultur, og kulturen, den er det vi menneska som ber med oss, og den samiske kulturen baserer seg på naturbruk, tilknyting til landområda våre og ikkje minst til reinsdyra.
Utan reinsdyr, ingen samekultur i store område. Eg har ikkje rein, dei fleste samar har ikkje det, så kvifor skal eg bry meg? Tremenningane mine driv med rein i Finnmark, firmenningane mine driv med rein i Trøndelag, det vert rekna som nær slekt i samisk samanheng, og eg har vener som driv med rein. Det er ikkje ein jobb, det er eit liv; det er viset dei er menneske på.
Fråtekne reinmerket
I 1978 vart reinmerket til far min, tantene mine, besteforeldra mine og onkelen min sletta av staten. Reinmerket er det unike merket ein skjer inn i reinøyret for å vise kven som eig reinen. Familien vår er dalonat, fastbuande småbrukarar på Finnmarksvidda. Dei hadde eigne reinsdyr og var verdde (nyttevener) til reineigarar i området; nokre var nære slektningar.
Staten vedtok at berre samane som var nomadiske og flytta med reinflokkane, skulle ha eigarrett. Når vedtaket vart klubba gjennom, sletta ein basisen for hundreårige relasjonar mellom reinsamar og dalonat både på vidda og på kysten. Mange dalonat hadde reinsdyr i innhegningar, både som trekkdyr, for kjøt og for mjølking, i tidlegare tider.
Som ungdom tamde far min køyrerein for andre. Eg fortel dette som eit enkelt døme på reinsdyret signifikans for langt fleire enn dagens reinsamar. Då har eg ikkje eingong gått inn på det store komplekset som flettar saman matkultur, handel, kommunikasjon, epistemologi, opphavsmytar, klesdrakt, reiskapsproduksjon og dei andre aspekta ved reinsdyra.
Med dette skar staten over dei sterkaste banda mellom dei fastbuande i innlandet, sjøsamane, mange nordmenn og flyttsamane med rein. Ja, for familiane hadde ofte fleire verdder på kryss og tvers. Reinsdyret, ikkje berre reindrifta, er både fundament og berebjelke for mykje av det som utgjer samisk kultur.
Berre flyttsamar
Kvifor skulle staten slette reinmerka til dalonat? Av same grunn som at han braut eigne lover både då han gav konsesjon til vindparken på Fovsen-Njaarke, og då han eksproprierte reindriftsområda. Av same grunn som at dei tvingar tvangsslakting på enkelte reineigarar. Av same grunn som at dei gjev konsesjonar for mineralutvinning og forureinande tiltak i samiske bruks- og busetjingsområde. Av same grunn som at nye hyttefelt og vegar vert prosjekterte i beiteområde. Reinmerka til dalonat skulle slettast fordi det er forskjell på folk.
Berre flyttsamane skulle «vere samar» og eige reinsdyr, og dermed kunne dalonat og andre sjøsamar lettare fornorskast. Det er ikkje rart om du tenkjer på samar utelukkande som reineigarar. Det biletet vart medvite skapt for at det skulle verte lettare å ta frå mange samar språket og gjere dei norske i sinn og skinn. Ei line strekkjer seg frå reinmerkesletting og altakampen fram til dagens modige samar utanfor makthøgborgene i Noregs hovudstad.
Eg vonar dei kjenner at vi held dei oppe når dei vert slitne, vi skal vere som mjukt reinskinn under ryggen deira, vi skal vere sterk lávvu-duk over dei og verne dei – slik lovene eigentleg skulle gjere, men det er forskjell på folk. Nokre betyr mindre enn andre, ifølge den norske regjeringa.
Drengen som statsministeren skuvar framfor seg, minister Aasland, framfører ein bodskap når han står skulerett på Debatten: «utgreie, utgreie, utgreie». Eg høyrer «trenere, trenere, trenere».
Noko er gale i rettsstaten Noreg, og det er stanken av rotnande roser.
Susanne Hætta er forfattar, fotograf og kunstnar.
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Natur og Ungdom og NSR Nuorat okkuperer inngangane til fleire departement i Oslo. Dei, og mange med dei, krev at menneskerettsbrotet på Fovsen-Njaarke Sijte, Fosen reinbeitedistrikt, opphøyrer ved at turbinane vert tekne ned og området tilbakeført for å verne den samiske kulturen og naturbruken.
Sist eg såg samiske demonstrantar verte fjerna av politifolk, var bileta i svartkvitt.
Eit ekko pressar seg fram, elva skal leve, fjella skal leve, eller er det lyden frå spelefilmen eg høyrer? Livet og kunsten går i eitt som for 45 år sidan, og eg ser Ella Marie Hætta Isaksen og Beaska Niillas på nyhendesendingane, slik eg såg dei på kinoduken for nokre veker sidan, men no er det ikkje skodespel. Samekuftene er vrengde, eit sterkt uttrykk for protest som eg aldri har sett i slikt omfang som no. Eg kan knapt sove, for hjartet mitt er i hovudstaden, medan kroppen er i Sápmi.
Samekultur
Ein høgsterettsdom, og kva så? No står vindturbinane der. Noreg bryt menneskerettane kvar dag, time og minutt. Kvifor skal du som lesar bry deg, du er kan hende ikkje så oppteken av samar, og kva inneheld eigentleg samekulturen?
Ja, kva er ein same om ho ikkje er reineigar? Er han same om han ikkje flytter frå sommar- til vinterbeite og attende om eit halvår? Det fleste i Noreg kjenner ikkje éin einaste same personleg, og difor er det sjablongbileta som trer klårast fram, men vi er så mykje meir.
Når som helst kan eg måtte svare, som om alle som er samiske, automatisk er ekspert på samisk kultur. Om eg snur på det og ber deg definere kva norsk kultur er, korleis skil han seg frå til dømes tysk kultur? Eller frå svensk? Kor kjapt og presist kan du svare?
Dei som i denne saka set ein prislapp på kvart reinsdyr det er snakk om, er skuldige i eit frekt forsøk på å vri fokuset vekk frå saka, som er det eklatante menneskerettsbrotet regjeringa har vore ansvarlege for i meir enn 500 dagar. Djupast sett handlar det om vern av kultur, og kulturen, den er det vi menneska som ber med oss, og den samiske kulturen baserer seg på naturbruk, tilknyting til landområda våre og ikkje minst til reinsdyra.
Utan reinsdyr, ingen samekultur i store område. Eg har ikkje rein, dei fleste samar har ikkje det, så kvifor skal eg bry meg? Tremenningane mine driv med rein i Finnmark, firmenningane mine driv med rein i Trøndelag, det vert rekna som nær slekt i samisk samanheng, og eg har vener som driv med rein. Det er ikkje ein jobb, det er eit liv; det er viset dei er menneske på.
Fråtekne reinmerket
I 1978 vart reinmerket til far min, tantene mine, besteforeldra mine og onkelen min sletta av staten. Reinmerket er det unike merket ein skjer inn i reinøyret for å vise kven som eig reinen. Familien vår er dalonat, fastbuande småbrukarar på Finnmarksvidda. Dei hadde eigne reinsdyr og var verdde (nyttevener) til reineigarar i området; nokre var nære slektningar.
Staten vedtok at berre samane som var nomadiske og flytta med reinflokkane, skulle ha eigarrett. Når vedtaket vart klubba gjennom, sletta ein basisen for hundreårige relasjonar mellom reinsamar og dalonat både på vidda og på kysten. Mange dalonat hadde reinsdyr i innhegningar, både som trekkdyr, for kjøt og for mjølking, i tidlegare tider.
Som ungdom tamde far min køyrerein for andre. Eg fortel dette som eit enkelt døme på reinsdyret signifikans for langt fleire enn dagens reinsamar. Då har eg ikkje eingong gått inn på det store komplekset som flettar saman matkultur, handel, kommunikasjon, epistemologi, opphavsmytar, klesdrakt, reiskapsproduksjon og dei andre aspekta ved reinsdyra.
Med dette skar staten over dei sterkaste banda mellom dei fastbuande i innlandet, sjøsamane, mange nordmenn og flyttsamane med rein. Ja, for familiane hadde ofte fleire verdder på kryss og tvers. Reinsdyret, ikkje berre reindrifta, er både fundament og berebjelke for mykje av det som utgjer samisk kultur.
Berre flyttsamar
Kvifor skulle staten slette reinmerka til dalonat? Av same grunn som at han braut eigne lover både då han gav konsesjon til vindparken på Fovsen-Njaarke, og då han eksproprierte reindriftsområda. Av same grunn som at dei tvingar tvangsslakting på enkelte reineigarar. Av same grunn som at dei gjev konsesjonar for mineralutvinning og forureinande tiltak i samiske bruks- og busetjingsområde. Av same grunn som at nye hyttefelt og vegar vert prosjekterte i beiteområde. Reinmerka til dalonat skulle slettast fordi det er forskjell på folk.
Berre flyttsamane skulle «vere samar» og eige reinsdyr, og dermed kunne dalonat og andre sjøsamar lettare fornorskast. Det er ikkje rart om du tenkjer på samar utelukkande som reineigarar. Det biletet vart medvite skapt for at det skulle verte lettare å ta frå mange samar språket og gjere dei norske i sinn og skinn. Ei line strekkjer seg frå reinmerkesletting og altakampen fram til dagens modige samar utanfor makthøgborgene i Noregs hovudstad.
Eg vonar dei kjenner at vi held dei oppe når dei vert slitne, vi skal vere som mjukt reinskinn under ryggen deira, vi skal vere sterk lávvu-duk over dei og verne dei – slik lovene eigentleg skulle gjere, men det er forskjell på folk. Nokre betyr mindre enn andre, ifølge den norske regjeringa.
Drengen som statsministeren skuvar framfor seg, minister Aasland, framfører ein bodskap når han står skulerett på Debatten: «utgreie, utgreie, utgreie». Eg høyrer «trenere, trenere, trenere».
Noko er gale i rettsstaten Noreg, og det er stanken av rotnande roser.
Susanne Hætta er forfattar, fotograf og kunstnar.
Les også
Kunstnaren Máret Ánne Sara stilte ut verket «Pile o’Sápmi Supreme» med 400 reinskallar framfor Stortinget i 2017.
Foto: Heiko Junge / NTB
Om det norske og det samiske (3)
Les også
Ein fiskebåt i Nordland. Vert den neste rettsaken frå samar om den historiske retten til å hauste frå havet?
Foto: Morten Strøksnes
Om det norske og det samiske (2)
Les også
Nordsamar i Sápmi, fotograferte kring år 1900.
Foto: Granbergs Nya Aktiebolag
Om det norske og det samiske
Les også
Har ikkje sett teikn til tilvenning
Les også
Reinsdyr vandrar rundt vindmøllene i Storheia vindpark, som er den største av vindparkane i porteføljen til Fosen Vind. Da han blei overført til ordinær drift i februar 2020, var han Noregs største vindpark, med 80 turbinar og ein effekt på 288 MW.
Foto: Heiko Junge / NTB
Ein vanskeleg vitskap
Fleire artiklar
Mange vil nok finne ein feil på dette biletet. Men la meg forklare.
Foto: Dagfinn Nordbø
«Mange vil miste munn og mæle når eg slår frampå om kvitlauk i fårikålen.»
Kate Winslet spelar tittelrolla i ei sann historie om den banebrytande fotografen Lee Miller, som forlét eit glamorøst liv som modell for å dokumentera andre verdskrigen.
Foto: Filmweb.no
Det andre blikket
Den formeltru filmen om fotografen Lee Miller gjev eit velkome blikk på krig og kjønn.
Tormod Haugland, frå Radøy i Hordaland, forfattardebuterte som 32-åring og har sidan gitt ut ei lang rekke romanar, noveller, dikt og dramatikk.
Foto: Helge Skodvin
Livets dropar
Hauglands fabel pendlar mellom draum og røynd.
«Moren» blir løfta på plass utanfor Munch-museet i 2022.
Foto: Heiko Junge / NTB
Hvor original er «Moren» foran Munchmuseet?
Anna Fesun, «Guds moder», gjev «magisk hjelp» til hjelpelause og medvitslause ukrainarar – mot eit verdsleg vederlag.
Krig og psyke
Det er vanskeleg å vite om den nye «sigersplanen» som president Zelenskyj nyleg varsla, er ein verkeleg sigersplan eller berre ein ny freistnad på å kurere tungsinn i det ukrainske samfunnet.