Kommentar

Jon Hellesnes

jon.hellesnes@uit.no

Dokumentarserien Einar er sett saman av gamle ueinsarta filmsnuttar og nye intervju og har høveleg bakgrunnsmusikk: Programskaparen har komponert dette så bra at resultatet er ei einskapleg forteljing med god framdrift. Som fjernsynsunderhaldning er det vellykka. Korleis er så serien som historisk dokumentar? Det blir spørsmålet i dette skriftstykket.

Etter 1945 var Einar Gerhardsen, på godt og vondt, med på å forme landet på ein avgjerande måte. Dokumentarserien handlar primært om det som var bra. Privatpersonen og familiemannen Einar får eit stort rom, og der er tillaup til «human touch»-journalistikk. Det går på kostnad av ei breiare og tydelegare framstilling av samfunnsproblema og dei politiske grepa til Gerhardsen.

Ulovleg overvaking

Men den ulovlege overvakinga i Gerhardsen-perioden er likevel med i serien. Overvakinga retta seg mot påståtte kommunistar og andre venstreorienterte med etterfølgjande tap av jobb for ein del av desse offera. I røynda var det initiativtakarane til denne overvakinga, som var ekstremistar. Det dei gjekk i gang med, var å undergrave rettsstaten og rettstryggleiken til norske statsborgarar. Ein destruktiv presedens synte seg ved at ulovleg overvaking skjedde under fleire seinare regjeringar også. Dermed fekk tilhøvet mellom overvakingstenesta og det norske samfunnet varig skade. Mistillita til overvakingstenesta breidde seg i landet og finst framleis. Men det skjedde meir rettsstridig i Gerhardsen-perioden; det var minst like ille. Det er ikkje med i dokumentaren. Kvifor ikkje? Vi kan lese om dei mørke gjerningane i memoarboka til avlidne major Svein Blindheim Offiser i krig og fred (1981).

Blindheim, som hadde vore offiser i Kompani Linge, blei rekruttert til den militære etterretningstenesta etter krigen. Alt frå 1949 fekk han underlege oppgåver. Han blei knytt til ein hemmeleg geriljaorganisasjon med store våpendepot kring i landet. Medlemmene var sterkt høgreorienterte nordmenn. Organisasjonen blei sagt å vere eit resultat av ein avtale mellom USA, Storbritannia og Noreg, men var ukjend i Stortinget og dermed ulovleg. Blindheim skriv: «At det var forsvarsministeren frå dei første åra etter 1945 som var initiativtakaren og krumtappen i det heile, gjer ikkje organisasjonen meir lovleg.» Det som kom i stand, var dei såkalla Stay behind-gruppene. Men Blindheim fekk ordre om å utføre endå mørkare gjerningar.

Politisk kriminalitet

Blindheim blei send til Finland for å lære opp finske statsborgarar til spionasje på sovjetrussisk territorium. Dei fekk også opplæring i bruk av moderne vestlege handvåpen og nye typar sprengstoff. Han informerte dei om kva militære installasjonar som var mål. Då alt dette var klart ulovleg i finsk samanheng, gjekk opplæringa føre seg i største løynd i ymse dekkhusvære. Dei som fekk opplæring, hadde krigserfaring frå før, men på den motsette sida av den Blindheim hadde høyrt til. Han fann det heile meir og meir ekkelt. Han sa opp og omskolerte seg til lektor.

Slike tilfelle av politisk kriminalitet gjekk altså føre seg i Gerhardsens tid som statsminister. Det er ikkje dermed sikkert at han var initiativtakaren. Men det skjedde på hans vakt. Mangla han kontroll, inneber det i så fall ein alvorleg svikt i styringsevna hans; også det høver dårleg med biletet av ein verkeleg statsmann. Men Gerhardsen makta mykje aleine. Det hadde synt seg i 1945.

Kaldkloke grep

Utover den første fredssommaren endra mangt seg i norsk politikk. På eit gåtefullt vis sat Gerhardsen brått som partiformann i staden for Oscar Torp, og som statsminister i staden for Johan Nygaardsvold. I dette mangslungne maktspelet à la Machiavelli var Gerhardsen den virtuose hovudaktøren. Det kvilte lenge eit gåtefullt mørker over desse hendingane, men dei er no klarlagde og grundig granska. I den vesle boka Statsministerkuppet (2006) har historikaren Harald Berntsen framstilt dei kaldkloke grepa til Gerhardsen på ein svært spennande måte. Berntsen hadde skaffa seg ein solid bakgrunn for analysen tidlegare. Det skjedde gjennom arbeidet med det store biografiske verket på meir enn sju hundre sider, I malstrømmen. Johan Nygaardsvold 1879–1952 (1991). Gerhardsens måte å tileigne seg makt på ville ha høvd godt i den nye dokumentarserien. I ein NRK-dokumentar om Nygaardsvold av Bjørn Stuevold var dette eit tema, der blei Berntsen også intervjua. Det kunne vel ha blitt brukt om att?

Ulike tradisjonar

Eit av dei mange sakstilhøva som Berntsen gjer greie for i den store Nygaardsvold-biografien, er ulikskapen mellom dei politiske tradisjonane som Nygaardsvold og Gerhardsen stod i. Bakgrunnen til den førstnemnde var tradisjonen for eit konstitusjonelt basert parlamentarisk demokrati. Nygaardsvold var med andre ord demokrat i den same sterke tydinga som C.J. Hambro var det, noko som forklarer det tillitsfulle og gode tilhøvet mellom dei to, trass i den partipolitiske motsetnaden. Derimot høyrde Gerhardsen til Tranmæl-flokken, som hadde prioritert utanomparlamentarisk kamp og organisering av ei militant arbeidarrørsle. Endå om siktemålet ikkje lenger var revolusjon og innføring av proletariatets diktatur, blei ikkje den tillærde forma for politisk praksis borte. Det som stod att, kan etter mitt syn kallast halvert leninisme. Eit kjennemerke her var svake prinsipp i fundamentet, men sterk vilje i leiarskapen. Den halverte leninismen synte seg å kunne sameinast med det meste. I 1950-åra la partileiinga seg nærmare den varianten av økonomisk politikk som Høgre stod for. I finansdebatten i 1956 viste høgrepolitikaren Bernt Ingvaldsen til denne høgrevendinga og kom med lovord om Arbeidarpartiet under leiing av Gerhardsen.

I dette skriftstykket har eg lagt vekt på moment som talar imot at Gerhardsen var ein sosialistisk leiar med prinsippa i den demokratiske rettsstaten som rettesnor. I det siste er det blitt tydeleg at grupper på venstresida prøver å aktualisere arven frå Einar Gerhardsen i si politiske ferd i retning av ein demokratisk sosialisme. Dokumentarserien Einar høver med det prosjektet. Eit naudsynt (men utilstrekkeleg) vilkår for å lykkast er at ein unngår gløymsla av slike moment som eg, i motsetnad til Borgen, har lagt vekt på. Den halverte leninismen bør bli verande fortid.

Jon Hellesnes er forfattar
og filosof.