Lytt til artikkelen:

Medan viruset har lamma heile verda, har eg undra meg over kor kyrkja har vore. Det har ikkje mangla på lettvinte domedagsprofetar, men dei interesserer meg mindre enn dei tunge aktørane som har tusenvis av års røynsle med pest og død bak seg. Har sjølv ikkje den katolske kyrkja noko meir å tilby enn internettoverføring av messa? Er det meininga at vi alle no skal verte kvekarar og sitje heime aleine med kvart vårt stearinlys?

Idet det såg ut til at koronakrisa vart den sekulære verdas siger over religionen, kringkasta Vatikanet ei storstilt framsyning frå Roma. Førre fredag kveld låg Petersplassen, som elles kan romme 300.000 menneske mellom søylene, aude i mørket. Berre Pave Frans gjekk, heilt aleine i regnet, opp mot podiet føre kyrkja. Herifrå velsigna han byen og verda, «Urbi et orbi», og bønfall dei høgare makter om ein slutt på pandemien. Det djupe alvoret var rigga i symbolikk frå heile kyrkjesoga, og dei sterkaste remediar vart tekne i bruk. På den eine sida bak paven stod det viktigaste ikonet i Roma, biletet «Salus Populi Romani» («frelsaren av det romerske folket»), av Maria og Jesusbarnet, som vart bore rundt i byen, mot pesten, alt for nær 1500 år sidan. Eit ikon som dette er ikkje berre eit bilete. Det representerer Jesu mor på ein slik måte at ho nærast er til stades der biletet er. Til dagleg «bur» ho i Santa Maria Maggiore, ei av dei eldste Maria-kyrkjene i den vestlege verda.

Krusifiks

Hovudpersonen denne regntunge kvelden var samstundes korkje Maria eller paven, men det store krusifikset frå kyrkja San Marcello al Corso som stod på den andre sida bak paven. Denne lidande Kristus, med tornekrone og blodstrimer i mellomalderleg dramaturgi, stod i all si høgd og tok imot dei tunge regndråpane, som om det var himmelen sjølv som gret. Ifølge tradisjonen er ein bit av krossen frå Golgata gøymd i treverket, og krusifikset var det einaste som ikkje vart øydelagt då San Marcello brann i 1519.

Då byllepesten råka Roma tre år etter dette mirakelet, og styresmaktene forbaud folkeforsamlingar for å hindre smittespreiing, nett som no, fekk krossen ei spesiell rolle. Også kyrkjelege prosesjonar var forbodne, men – i motsetnad til no – trassa dei truande forbodet og gjekk i prosesjon med krossen føre seg, gjennom alle nabolaga i Roma, heilt til Petersplassen. Den lokale tradisjonen fortel at etter kvart som krusifikset gjekk gjennom byen, vart innbyggarane i nabolag etter nabolag lækte. Innbyggjarane ville ikkje gje slepp på krusifikset, difor tok det heile 16 dagar før prosesjonen kom fram til Petersplassen. Då krusifikset til sist kom inn i Peterskyrkja, vart heile Roma lækt på mirakuløst vis. Det var noko til religion, det.

Kva som eigentleg skjedde den gongen for fem hundre år sidan, får vi ikkje vite. Men i dag er det naturleg nok ikkje prosesjonar, men vitskap og medisin vi lit på når vi freistar å stogge epidemien. Det er ikkje vanskeleg å tenke at den medisinske vitskapen har erstatta Gud i vår tid. Kanskje er det nett difor den enorme angsten breier seg i verda i same eksponentielle vekst som grafane som informerer oss om talet på smitta, sjukehusinnlagde, respiratorinnlagde og døde. Det vi opplever no, er at framsteget og medisinen ikkje har den kontrollen vi trudde dei hadde. Det å stogge samfunnet for å stogge ein sjukdom handlar ikkje først og fremst om vørdnad for menneskeverdet. Det handlar om angst for at den medisinske vitskapen skal tape. Det er jo, med all respekt å melde, noko merkeleg ved det at dødsfall på norske sjukeheimar vert rapporterte i nasjonale nyhendesendingar.

Dødsangst

Menneska har alltid vore redde for døden. «Døden er det fryktelegaste av alle ting», seier Aristoteles. Før eller sidan grip døden alle – fattige og rike, unge og gamle – i handa og vil danse. Det er ikkje lov å svare nei. Døden finst diverre enno, men strategiane overfor døden har endra seg.

Dersom vi går tilbake i historia, til tida då pestprosesjonen gjekk i Roma på 1500-talet, var det eit paradigmeskifte på gang i Nord-Europa. Medan det tidlegare var religion som var strategien mot døden, vart det gradvis medisinens domene. Då legestanden og medisinen vart integrerte i den protestantiske kulturen, vart skulemedisinen rekna som Guds virke i samfunnet og legestanden som utvald, med kall frå Gud, slik prestane var det. Medisinar erstatta mellomalderens bruk av kyrkjas sjukesalving og vievatn.

Lenge samarbeidde legar og prestar om omsorga for sjuke og døyande. Prestane viste til nytta av medisin, og legane viste til nytta av religiøs bot. Ansvaret var klart fordelt. Legane prøvde alle sine midlar så langt det rakk, men forlét arenaen til fordel for sjelesørgjaren når dei såg at døden tok overhand. Det var lagnaden etter døden som vog tyngst. Samarbeidet mellom legestand og prestestand var basert på trua på menneske som både sjel og kropp. Først på midten av 1800-talet vart prestar og åndeleg rettleiing erstatta med legar og helseteneste i livets siste fase. I dag har kroppens helse vorte religion, medan sjelas frelse er meir for spesielt interesserte. Under koronakrisa har sjølv kyrkja trått tilbake for å gje medisinen og vitskapen all plass.

Paradigmeskifte

I tillit til smittevern og moderne vitskap har alle kyrkjesamfunn låst døra og lasta seg opp på den digitale verdsveven. Det vert strøymt digital nattverd og digital påskefeiring over heile fjøla. Den heilage grava i Jerusalem er stengd for første gong sidan svartedauden i 1349. Den katolske kyrkja, som treng fysisk materie og teikn for å formidla nåden, har funne tilbake til gamle naudpraksisar frå tidlegare krisetider, nemleg «åndeleg kommunion» og personleg skrifte overfor Gud, i mangel på tilgjengelege prestar. Er det eit teikn på manglande tru? Nokon vil seie det. Men eg trur ikkje kyrkja hadde noko val, skulle ho halde fram med å leve i si eiga tid. Helgenane i koronatida er ikkje prestar og nonner, men legar og sjukepleiarar.

Men kva skjer no når heller ikkje medisin er nok i møte med døden? Når kapasiteten til sjukehusa vert truga sjølv i verdas rikaste land? Eg trur at vi står i nok eit paradigmeskifte. Kva som følger, vert interessant. Det handlar om kva vi lit på for å få kontroll. Strategiane er i ferd med å verte endra til eit kontrollregime styrt av datateknologiens mest avanserte algoritmar. Eg fryktar ikkje nokre månader med overvaking av mobildata for å stogge smitten her heime. Men dei nye strategiane står i ein større samanheng som vi ikkje ser rekkevidda av, og som er i ferd med å endre måten vår å tenke på. Det vi søker, er kontroll i møte med døden. Denne strategien pregar ikkje berre døden, men også livet. Berre ein idiot vil kaste seg ut på på 70.000 famnar utan først å rekne ut kor sannsynleg det er at det går bra. Problemet er at all kontroll og menneskeleg tryggleik uansett vert ein illusjon i møte med døden, som i møte med livet.

Men kva kan gje oss tryggleik, om ikkje kontroll? I den korte preika frå Petersplassen tok paven utgangspunkt i forteljinga om disiplane som råka ut for storm på Genesaretsjøen. Dei er som menneskeslekta no, ute i same båt, i storm og mørker. Det var natt, og Jesus låg og sov i bakskuten. Dei livredde disiplane rista Jesus vaken med orda: «Meister, bryr du deg ikkje om at vi går under?» Det same freista paven å gjere, på vegner av heile verda, under krusifikset frå San Marcello. Då Jesus vakna, truga han både vinden og sjøen til å roe seg, og han sa til dei «Kvifor er de så redde? Trur de enno ikkje?»

Då seansen på Petersplassen var over, halta den aldrande paven inn at til gemakkane sine. Ute var stilla og mørket attende, berre avbrote av blinkande blålys frå politibilane som stod lina opp langs plassen, og einsame ambulansesirener som ubehageleg minte om pandemiens røyndom.

Eivor Andersen Oftestad

Eivor Andersen Oftestad er forfattar, forskar ved MF vitenskapelig høyskole for teologi, religion og samfunn og fast skribent
i Dag og Tid.