Lytt til artikkelen:

Vi visste at pandemien måtte kome, men vi trudde det ikkje. Med eitt slag er verda og livet vårt blitt endra bortanfor attkjenning, og vi trur det enno ikkje heilt. Berre langsamt siv det inn: Den verda vi levde i for berre to veker sidan, er borte.

Vi visste at epidemiar som koronakatastrofen kunne råke menneska i Asia og Afrika, men vi trudde ikkje at det kunne råke oss. Pest og massedød høyrde til mellomalder og fortid, ikkje moderne vestlege samfunn som vårt. Fordi helse og fridom frå vilkårleg død er mellom dei viktigaste framstega i det moderne samfunnet, råkar pandemien sjølve framstegstrua.

«Pesta»

Heilt naturleg illustrerer pressa koronaepidemien med Theodor Kittelsens slåande skildringar av svartedauden, den store pesten som i 1349–50 tok livet av halve folkesetnaden i Noreg. «Pesta», den svartkledde kjerringa som gjekk frå grend til grend med sopelime og rive, var i folketrua personifiseringa av den uhyggelege sjukdomen, men òg eit bilete på døden. Denne nifse skapnaden stemmer ikkje så dårleg overeins med korleis vi opplever virusepidemien vi er råka av i dag, sjølv om redsla vår no er meir biletlaus.

Pesten har vorte usynleg, men fyller samstundes alle kanalar. Vi veit at viruset er her, men vi ser det ikkje. Det er eit mellomalderskrømt laust i dei tomme gatene våre. Det finst ikkje medisinar eller vaksinar mot det. Vi veit ikkje når vi møter det, og vi veit ikkje om vi vil overleve det. Korkje staten eller vitskapen kan berge oss – ein skandale for det moderne medvitet som trur på ei reinsa verd der vi kan kontrollere alt vondt.

Pesten, eller virusepidemien, kjennest irrasjonell. Han råkar breitt og tilfeldig. Sjølv utanfor høgrisikosona kan du ikkje vere heilt trygg, og alle må rekne med å miste nokon dei er nært knytte til. I velordna og rike samfunn, der normale hendingar som sjukdom og ulukker ofte vert opplevde som noko «ubegripeleg» og «meiningslaust», vert epidemien eit åtak på sjølve verdsbiletet.

Framsteget

I all nyare tid har vestlege samfunn vore prega av ideen om at heile verda er på stø kurs mot meir rikdom, meir demokrati, meir helse, meir lukke, meir velstand, meir fridom for alle. Vi trur ikkje lenger på Gud og eit paradis i himmelen; i staden trur vi med religiøs visse på ei framtid utan krise og krig, eit komande paradis på jorda.

Men denne framstegstrua er ikkje basert på historisk røynsle. Tvert om fortel røynsla oss at periodane med fred og framgang alltid vert avløyste av små eller store katastrofar. Med ein så lang periode med fred, økonomisk vekst og velstand som i Europa etter krigen har heile generasjonar fått ein illusjon om at denne unntakstida er regelen.

Politikarane våre, og tida vi lever i, er fylte frå issen til fotsolen med denne utopien om at livet skal og må vere ein fest utan bakrus. Alt må utvikle seg frå det gode til det betre. Alle skal få realisere draumane sine, koste kva det koste vil. Alle skal ha universitetsutdanning, gode og aukande inntekter, to elbilar og tre–fire utlandsferiar årleg, sjølvsagt etter kvart utan CO2-utslepp. Verda skal og må vere fullkomen og rein, og er ho ikkje det, må nokre vonde menneske stillast til ansvar. Det er blitt ein menneskerett å vere intelligent, rik, frisk og ha tilgang på sex, og har vi det ikkje slik, så har vi krise­psykologar til å ta seg av saka. Vi skal ikkje ha ulukkelege menneske i vår tid. Vi skal i alle fall ikkje ha nokon pandemi, det strir mot lova om stadig meir opplysing og framsteg.

Krystallpalasset

Trua på framsteget, verdas ustanselege ferd mot betre tider, er ein slags evolusjonsteori tufta på ideen om at fornuft og vitskap berre peiker i éi lei: framover, oppover, betre, større, sunnare, rikare, lukkelegare.

Her har vi vore før. I romanen Hva må gjøres? (1863) gav den russiske forfattaren Nikolaj Tsjernysjevskij framstegstrua ein varig metafor i det såkalla krystallpalasset, ein uhorveleg konstruksjon av jarn og glas som skulle hyse den store verdsutstillinga i London i 1851, der landevinningane til den nye vitskapen og industrien var utstilte.

Arkitektonisk var krystallpalasset noko midt mellom ein katedral og eit gigantisk drivhus. Det dekte nesten 100.000 kvadratmeter, eller fjorten fotballbanar, og var 39 meter høgt, og 5000 arbeidarar tok del i oppføringa.

Storleiken på byggverket og den praktfulle stilen minte som sagt om dei store katedralane i mellomalderen, og krystallpalasset var på sitt vis ei sekulær kyrkje for framsyning og ovundring av materielle produkt. Utstillinga omfatta 13.000 gjenstandar, til dømes slipte diamantar, alle slags råmateriale som vart nytta i industrien, store orgel, vitskaplege instrument, brannsløkkingsapparat og eit fem meter høgt teleskop. Dei seks millionar menneska som vitja utstillinga, kunne nytte dei fyrste vassklosetta i verda.

Tsjernysjevskij skildra byggverket og utstillinga som lekamleggjeringa av den vedunderlege framtida naturvitskapen opna for.

Med det var òg ein annan russisk forfattar som vitja verdsutstillinga i London. Fjodor Dostojevskij oppfatta krystallpalasset som eit moderne babelstårn som nærast tvinga menneska til audmjukt å underkaste seg ideala om teknisk og økonomisk framgang. Det som for Tsjernysjevskij var ein ljos draum og lukkeleg utopi, såg for Dostojevskij ut som ein kjenslelaus teknisk perfeksjon som gjorde menneska til flokkdyr under den vonde ånda til kapitalismen.

Det er vel rett å seie at Dostojevskij var ein ekte reaksjonær forfattar som oppfatta det vesteuropeiske framsteget som eit trugsmål mot den individuelle fridomen. Det materielle framsteget, meinte han, ville utjamne alle skilnader og gjere alle like, og vi ville miste det viktigaste godet vårt: individuell fridom og personlegdom.

Verda av i går

Ei anna klassiske skildring av korleis framstegtruas uskuld gjekk tapt, vart gjeven av den austerrikske forfattaren Stefan Zweig i sjølvbiografien Verden av i går (1944, på norsk i 1948 og 1993). Her skildrar han korleis dei velståande menneska i Europa før fyrste verdskrigen levde i overtydinga om at dei var på sikker veg mot verdas forbetring og ikkje lenger kunne verte råka av påfunna til lagnaden.

Men dei to verdskrigane øydela framstegstrua til ein heil generasjon europearar. Zweig vart ein fråfallen som meinte at den moderne sivilisasjonen og kulturen berre var ein tynn ferniss over øydeleggjande drifter som når som helst kunne bryte fram. Han vart vitne til utbrot av «kollektiv grusomhet» som «har satt en strek over årtuseners humane bestrebelser».

Med jødiske røter, truga av den nazistiske framgangen, flykta han i 1934 til Storbritannia og emigrerte i 1941 til Brasil. Året etter tok han sitt eige liv, saman med den 25 år yngre kona Lotte Zweig. I avskilsbrevet skriv han at «mitt eige språk er gått under for meg, og min åndelege heim, Europa, har øydelagt seg sjølv».

Den stumme talen

Koronapandemikrisa er heilt annleis enn verdskrigane, men ho har til felles med krigane at ho råkar framstegstrua. Staten og vitskapen kan avgrense, men ikkje hindre at sjukdomen og døden spreier seg over heile verda. Kvardagen vår vert fylt av forteljingar om individuell liding og sosialt trugsmål, og dreg med seg eit globalt økonomisk samanbrot og ei redsle for framtida når det gjeld både liv og helse, arbeid og pengar.

Rakt ut av det blå fell vi frå rekordhøgder i velstand til noko som kan verte verre enn 1930-åra, vert det åtvara om frå økonomar. Det kjennest som om eit heilt hundreår med teknisk og sosial framgang skulle kunne blåsast ut som eit einsleg juleljos, av usynlege makter som ikkje vil oss vel.

Men endå merkelegare enn dette fallet attende til ein mental mellomalder, er at det usynlege viruset med eitt slag har tvinga fram tilstandar som set på spissen ei rekke utfordringar som i lang tid har vore påtrengande synlege.

Den enorme og pågåande forureininga, særleg av atmosfæren, som forskarar og politikarar har vore einige om vil forstyrre klimaet på jorda og føre til enorme katastrofar med sivilisasjonssamanbrot og tap av millionar av menneskeliv, er delvis stansa opp. Masseturismen, som står for ein fjerdedel av CO2-utsleppa og reduserer livskvaliteten til lokalbefolkningar over heile verda, og som slit ned og gjer mange særprega stader ringare, er stengd ned.

Sjølve startpunktet for pandemien ligg i fangenskap og sal og slakt av ville dyr, og peikar vidare mot umåtelege helsemessige og etiske problem knytte til det industrielle landbruket. Det altfor høge tempoet i vitskap, industri og daglegliv er seinka. Himmelen over Beijing er oftare blå enn før, fordi nedstenginga under epidemien har svekt smogen over byen. Over New York har utsleppa av CO2 og metangass gått ned 10 prosent på nokre få dagar, og biltrafikken er redusert med ein tredjedel.

I denne uventa stilla er det som om ein kan høyre tale om noko gløymt. Som om vi, midt i strevet og kavet etter lukka, er blitt tvinga av det usynlege trugsmålet til å stanse opp. Idet vi ser oss kring i det tomme landskapet, oppdagar at vi står på ein krossveg.

Det slår oss at dette ikkje vil vare så lenge, brått går signalet om at fristunda er over og livskampen skal rase vidare, like tankelaust som før. Det kan vere at livet snart er attende i kjent gjenge, med enno høgare fart, for å innhente det tapte.

Men ei tid no har vi, kanskje, i denne merkelege stilla. Kunne det vere at vi som samfunn fekk ein kort frist til å områ oss og sjå om vi er på rett veg i det store hastverket vi elles lever i?

Slik kan ein spørje i desse interessante tider, medan laurdagsnatta i storbyen er tom for menneske og du i staden for dei vanlege fylleskrika høyrer songen til kattugla som har slege seg ned i lønnetreet rett utanfor vindauget.

Kaj Skagen er forfattar og fast skribent i Dag og Tid.