Energi

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Perspektivet vårt avheng av kor i verda vi står, det gjeld òg i energispørsmål. I norsk samanheng er ikkje vindkraft meir enn eit lite supplement til vasskrafta – og spør du vindkraftmotstandarane, er det eit supplement som Noreg slett ikkje treng. Men i mange andre europeiske land er vind no ein viktig del av straumforsyninga. I fjor kom 14 prosent av straumen i EU frå vindkraft, ifølgje organisasjonen Wind Europe. I løpet av 2019 er det venta at vind kjem til å passere naturgass og bli energikjelda med størst installert effekt i Europa, skreiv bladet Energi i april.

Og så er det havvinden, da. I det norske ordskiftet kan det verke som om vindkraft til havs er science fiction, noko som kanskje kan spele ei rolle i straumforsyninga ein gong i framtida. Men fleire europeiske land har satsa store pengar på havvind. Ved siste årsskifte var det til saman 4543 vindturbinar i havet i Europa, ifølgje Wind Europe. I fjor vart det installert vindturbinar i europeiske farvatn med ein samla effekt på 2,6 gigawatt (GW) – ein kapasitetsauke på 18 prosent frå året før. Nesten ein fjerdedel av den nye vindkrafta i Europa i fjor kom til havs.

Framleis utgjer havvinden ein svært liten del av den europeiske kraftforsyninga. Men det kan endre seg. For havet er stort, på land er det trongt, og fleire EU-land har sett seg høge mål for satsinga si på offshorevindkraft.

Dei to store

Til no er det Storbritannia og Tyskland som har leidd an i havvindsatsinga, og dei to landa har til saman to tredjedelar av alle offshorevindturbinane i verda. Dei to største vindparkane i Europa ligg båe i havet utanfor Storbritannia: Walney Extension i Irskesjøen har ein kapasitet på 659 megawatt (MW), og London Array utanfor munningen av Themsen har ein kapasitet 630 MW. Til samanlikning har den nyopna vindparken i Roan, Noregs største, ein installert effekt på 256 MW.

Men dette er berre starten på dei britiske ambisjonane for havvind. I fjor fekk Storbritannia 17 prosent av straumen sin frå vindkraft, og 40 prosent av dette kom frå anlegg i havet. Regjeringa har som mål at Storbritannia skal få ein tredjedel av all straumen sin frå vindparkar til sjøs innan 2030, melde Reuters i mars i år, og den samla installerte effekten til britisk havvind skal aukast frå 8 gigawatt i dag til 30 GW i 2030.

Tyskland har på si side bygd havvindanlegg med ein samla kapasitet på 6,4 GW til no, og den nasjonale energi- og klimaplanen legg opp til at landet skal ha 15 GW havvind innan 2030. Belgia satsar òg på havvind, og målet er at 10 prosent av straumforsyninga til landet skal kome frå vindturbinar i sjøen i 2020.

Vindkraftpioneren Danmark, som i fjor fekk heile 41 prosent av straumen sin frå vind, skal flytte mykje av kraftproduksjonen sin frå land til hav i åra som kjem. Store mengder små, landbaserte vindturbinar skal fjernast og erstattast med langt færre kolossar ute i havet. Den danske Energistyrelsen har identifisert eit dusin havområde i Nordsjøen og Austersjøen som er eigna for havvindparkar. Ei full utbygging av desse områda skal kunne gje ein effekt på over 12 GW og kan levere langt meir straum på eit år enn det danskane brukar sjølve.

Noreg nøler

Kva så med Noreg? Jau, saman med Island er Noreg det einaste nordiske landet utan offshorevind – til og med Finland opna ein havvindpark i 2017. Alt i 2009 vart det rett nok gjeve konsesjon til den planlagde vindparken Havsul 1 utanfor Harøya i Møre og Romsdal, med ein kapasitet på 350 MW, men dei planane ligg framleis på is på grunn av manglande lønsemd.

I offshorelandet Noreg har vindkraftutbygginga skjedd på land. Grunnane til det er nokså enkle: Her i landet har vasskrafta gjeve ganske låge straumprisar, samanlikna med andre europeiske land, og det er omtrent dobbelt så dyrt å bygge ut vindkraft til sjøs som på land. Medan landbaserte vindkraftprosjekt no blir rekna som økonomisk lønsame, vil norske havvindprosjekt trenge stor offentleg støtte. Og Noreg har ikkje same desperate trong for ny utsleppsfri kraftproduksjon som til dømes Storbritannia har. Noreg har ikkje kolkraft å erstatte.

Dessutan vart norskekysten inntil nyleg rekna som veleigna for vindkraftanlegg på land: Mykje vind, lite folk og godt med plass – i alle fall trudde mange at det var godt med plass her, før protestbølga reiste seg mot vindkraftplanane i Noreg. No har motstanden mot landbaserte vindparkar fått somme vindkraftvener her i landet til å vende blikket mot havet i staden. Miljøpartiet Dei Grøne er til dømes negative til landvind og positive til havvind. Men dei store kostnadene gjer at slike tankar møter svært tung motstand i Noreg.

Stor skepsis

Olje- og energiminister Kjell-Børge Freiberg er ei av dei tunge røystene som er avvisande til ei norsk havvindsatsing. «Havvind vil aldri kunne konkurrere med landvind og vannkraft», sa han til Teknisk Ukeblad i april i år. Freiberg vil at all utbygging av fornyeleg energi i Noreg skal skje på marknadsvilkår.

Christian Rynning-Tønnesen, konsernsjef i Statkraft, var like avvisande i Teknisk Ukeblad i mars: ««Subsidier av havvind vil koste enormt med penger, og vi trenger ikke den strømmen», slo han fast. (Statkraft var tidlegare medeigar i havvindanlegg i Storbritannnia, men selskapet selde seg ut av alle vindkraftprosjekt til havs i 2017.)

Og NVE-direktør Kjetil Lund var ikkje fullt så kategorisk, men likevel utprega skeptisk til havvind i eit intervju med Montel på eit vindkraftseminar denne veka: «Jeg tror det er gode grunner til ikke å på ny satse på storstilt subsidiering av norsk kraftproduksjon», sa Lund.

For dyrt

– Det er ganske enkelt: Havvind kostar meir per kWh enn vindkraft på land. Og om det ikkje kjem nokon særskilde incitament, kjem det ikkje til å skje noko med havvind i Noreg. Det krev ei energipolitisk avgjerd, seier John Olav Giæver Tande, sjefforskar i Sintef Energi.

Kor store prisskilnadene er, finst det ingen klar fasit på, forklarer han.

– Det kjem an på mange ting, men vi kan seie at dei billegaste botnfaste vindkraftanlegga kostar kring 50 øre per kWh over levetida si, med drift og vedlikehald inkludert. For vindkraft på land kan kostnadene vere ned mot halvparten.

Med ein pris på 50 øre per kWh konkurrerer havvind godt med andre typar straumforsyning andre stader i Europa, men ikkje like godt i det kraftrike Noreg. Langs norskekysten er dessutan ikkje topografien så veleigna for botnfaste vindmøller, påpeikar Tande. Lenger sør i Nordsjøen, til dømes utanfor Tyskland, er havet svært langgrunt. Utanfor mykje av norskekysten er det derimot brådjupt.

– Dei botnfaste vindturbinane står gjerne på mellom 10 og 50 meters djup. Det er mogleg å byggje dei djupare, men det er dyrt. I Noreg er kanskje flytande havvind betre eigna. Der veit vi ikkje heilt kva kostnadene kan bli, for så langt finst det berre demonstrasjonsanlegg. Men vi kan tenkje oss at kostnadene kan gå kraftig ned også for flytande havvind med meir forsking og større volum. Kanskje kan prisen kome ned på 50 øre per kWh i løpet av ti år.

Ropar på staten

Flytande vindkraftanlegg kan forankrast på opptil 800 meters djup. Og dette opnar nye perspektiv for havvind: Med slike anlegg kan langt større havområde i verda brukast til vindkraft. Flytande vindturbinar har òg nokre andre fordelar framfor dei botnfaste: Dei er lettare å installere, flytte og fjerne. Og for Noreg med sin store offshoreindustri ligg det sjansar på dette feltet, meiner Tande.

– Noreg kan potensielt få ein stor leverandørindustri for havvind. Men det krev ei verkeleg satsing. Det er mange land som posisjonerer seg no. Japan, Sør-Korea, USA, Storbritannia, Frankrike, Spania og Portugal har alle ambisjonar om å utvikle flytande vindkraft.

Dette er grunnen til at mange no vil ha den norske staten til å ta ei meir aktiv rolle i utviklinga av havvindindustrien: Sjølv om flytande havvind er langt frå å vere lønsamt i dag, kan det bli ein storindustri i framtida. Vindtilhengarane kan vise til at mange år med statsstøtta vindkraft i Danmark var med på å gjere dansk industri verdsleiande. I dag er Ørsted det dominerande selskapet på havvind.

Equinor er i dag blant dei fremste i verda på flytande havvind, gjennom satsinga si på Hywind-prosjektet (sjå eiga sak). Men for å få fortgang i utviklinga må staten medverke med støtteordningar som monar for å skape ein heimemarknad – det meiner ikkje berre Equinor og andre offshoreselskap, som gjerne vil ha statsstøtte, men òg Norsk Industri, Norges Rederiforbund, EL og IT Forbundet og opposisjonen på Stortinget. Det er venta at regjeringa i år skal opne eigne felt i Nordsjøen for vindkraftutbygging. Men det i seg sjølv kjem ikkje til å gje turbinar om det ikkje er lønsemd i vindkrafta.

Arbeidarpartiet kom i april med sju framlegg på Stortinget til korleis flytande havvind kan bli ei stor norsk eksportnæring. Mellom anna foreslo partiet at Statnett skal lage eit offshorestraumnett i Nordsjøen. Ap vil ha flytande havvindanlegg med installert effekt på minst tre GW i Nordsjøen innan 2030, men forslaget seier ikkje noko om kor mykje staten skal betale for å få til dette. Men det er lett å vere samd i første setninga i framlegget frå Ap: «I Norge er det mye hav – og det er mye vind.»