Professor emeritus i historie Einar Niemi er ein av 12 fagpersonar som i 2018 blei oppnemnde til å sitte i Sannings- og forsoningskommisjonen. Kommisjonens oppgåve var å granske fornorskingspolitikken og uretten samar, kvenar og skogfinnar blei utsette for frå midten av 1800-talet. I juni 2023 gav kommisjonen Stortinget ein tjukk og delvis vond sluttrapport. Dag og Tid får ein prat med Niemi like etter møtet i Stortingssalen 12. november, der Stortinget takka for rapporten og tok på seg ansvaret for uretten.

Sannhets- og forsoningskommisjonen blei leidd av Dagfinn Høybråten. Einar Niemi står lengst til høgre i bakre rad.

Foto: Peter Mydske / Stortinget

– Utgjer unnskyldninga som no blei gitt i Stortingssalen, eit punktum?

– Kirsti Bergstø hadde eit fint innlegg der ho sa at Stortingets debatt og vedtak markerer både ei avslutning og ei begynning. Det understrekar vi òg i rapporten, der den siste av fem pilarar dreier seg om at vedtaka blir gjennomførte. For oss i kommisjonen var møtet i dag eit punktum, men det er avgjerande at rettane blir gitte i praksis.

– Men kjem tiltaka de foreslår, til å bli implementerte?

– Ein er alltid spent når ein gjennomfører ei stor gransking. Ein risikerer at ho endar som papir i ein skuff. Men undervegs fekk vi mange signal frå Stortinget om at dette var ein rapport som kom til å bety noko. Det offentlege tok arbeidet vårt på alvor, og dei tok ansvar. At rapporten blei lesen på Nationaltheatret, noko som tok 37 timar, seier litt. Og få veker etterpå var ein delegasjon på plass i Finnmark for å gjere feltarbeid. Gjennom media kan ein få inntrykk av at interessa dabba av i fjor, men det har vore stor interesse frå offentleg hald, og vi har hatt mange gode diskusjonar og orienteringar. Det blei sagt mykje flott og spennande i dag. Sjølv blei eg optimistisk.

Lene Cecilia Sparrok les frå Sannings- og forsoningskommisjonens rapport 1. juni 2023. Foto: Hanna Johre / NTB

Foto: Hanna Johre / AP / NTB

– SV-leiar Bergstø sa på talarstolen i dag at ho er skuffa over at «kontroll- og konstitusjonskomiteen avviser mange av dei konkrete forslaga som kunne sett fart på forsoningsprosessen». Har ho grunn til å vere skuffa?

– Listene over forslag til forsoning er lange. Kontroll- og konstitusjonskomiteen var nyleg på studietur i Canada for å lære om forsoningsarbeidet der, og dei blei åtvara mot å foreslå for mykje. Mange av forslaga krev ei eiga utgreiing. Det blir mykje å følge opp på alle forvaltingsnivå. I tillegg er det klart at ingen kan vedta forsoning i seg sjølv. Vedtaka blir ledd i prosessen, som er langt frå fullført. Det vil ta tid.

– Og det vil koste. Regjeringa løyvde 37 millionar kroner til å styrke samisk språk og kultur berre i år. Sametingsrådet på si side sa at det må mykje meir til. Dei vil styrke dei samiske lærarutdanningane og utvikle språkteknologi, blant anna. Er det realistisk, når andre utdannings- og kulturtilbod blir nedlagde på grunn av pengemangel?

– Vi blei ikkje bedne om å rekne på det, berre om å levere ei utgreiing. Så der blei vi frigjorde frå ei vanskeleg oppgåve. Samtidig ser vi at det samiske samfunnet alt har lagt mykje arbeid i å få på plass tilbod i alt frå barnehage- til universitetssektoren.

– I Noreg har nokre hundre personar lulesamisk eller sørsamisk som førstespråk. Men dei har si eiga lærarutdanning, der studentane får ekstra stipend, og her står dei fleste studieplassane tomme. Er det lov å kritisere ressursbruken?

– Det er lov. Det dreier seg om store økonomiske og faglege ressursar brukt på få menneske. Dette er ein diskusjon vi har reist i kommisjonen. Saka er at når det dreier seg om urfolk og trua språk, kan vi ikkje telje pengar og hovud. Her følger vi ein internasjonal trend. Finland har gjort eit stort og flott revitaliseringsarbeid og fått austsamisk tilbake som skulespråk. Vi seier at løysinga for dei minste gruppene er nordisk samarbeid.

– No har det vore mykje snakk om kven som kan og ikkje kan kalle seg same. Kan ikkje denne typen konfliktar skiple arbeidet med å styrke rettane til samane?

– Det er ei tragisk sak, særleg for Sandra Borch. Ho heldt eit tøft innlegg i dag, der ho peika på lokale tradisjonar og heimespråk. Historia hennar reiser viktige spørsmål om dokumentasjon. Mange samar og kvenar var fleirspråklege, utan at det kjem fram i folketeljingane frå 1890–1930. Vi må ha tillit til folk. Og fleksibilitet. Sametinget blir nøydde til å ta tak i kriteria for deltaking. Tar vi kriteria bokstaveleg, fell mange utanfor. Når nokon tilskriv seg ein identitet, skal det respekterast.

– Sametingspresident Silje Karine Muotka fryktar at gapet mellom rettane samane har, og tilbodet dei får, ikkje blir tetta. Mange kjem til å bli skuffa, sa ho. Kva trur du?

– Eg synest det er litt prematurt sagt. Stortingsrepresentantane verkar opptatte av å implementere vedtak og få på plass løyvingar. Men det er mykje å følge opp, blant anna rettar knytte til territorium, språk og kystfiske. Det er påfallande at det ikkje er lagt inn forslag knytte til samiske næringar, som at sjøsamar ikkje får nytta seg av fiskeriressursane. Men debatten i dag viser at politikarane er klare over det.

– Frp-politikarane vil ikkje seie unnskyld. Kva synest du om det?

– Argumentet om at vi ikkje kan sette oss til doms over fortida, er forståeleg. Men det kolliderer med urfolksmetodologien. I ein forsoningsprosess må styresmaktene kunne sjå tilbake og be om tilgiving. Det har stor symbolsk betydning. Eit eksempel såg vi i Kiberg i 1992, då kong Harald bad om unnskyldning for måten partisanane i Finnmark blei behandla på etter andre verdskrigen. Det var ei enorm oppreising for dei få som var igjen. Frp må få gjere som dei vil, eg vil ikkje moralisere, men haldninga deira er ikkje i tråd forsoningsarbeid i praksis og effekt.

Kongeparet besøkte 62 lokalsamfunn i Nord-Noreg sommaren 1992. Her er dei i Masi, der Trygve Lund Guttormsen ønsker velkommen.

Foto: Lise Åserud / AP / NTB

– Forsoning er eit vidt omgrep. Ifølge ordboka betyr det både å komme overeins eller vere einige, og å akseptere, finne seg i eller slå seg til ro med noko. Vil dei som no får ei unnskyldning, slå seg til ro med at fortid er fortid?

– Kommisjonen brukte tid på omgrepet. Ordet tilgiving er tilslørande. Historia skal vere synleg. Forsoning er opnare. Det er legitimt å bruke som eit kollektivt omgrep. Samtidig dreier det seg jo om å ta eit personleg oppgjer. Vi hadde mange opne, uformelle møte i dei fire åra vi arbeidde med rapporten, der det blei sagt at det er forsoning i praksis, det å opne seg og utveksle erfaringar i fred og ro. Skal ein ha eit godt liv, må ein kunne leve med fortida, utan å fortrenge det som hende. Enkelte avviser at dei blei utsette for fornorsking, og fornorskinga var ikkje traumatisk for alle. Eg blei sjølv utsett for det, men visste det ikkje då. Når ein bur i Noreg, må ein lære norsk. Sånn er det. Problemet var at vi blei utsette for ein assimileringspolitikk som blei kompromisslaus, der morsmålet måtte vike. Det som er viktig, er at heile Stortinget, med unntak av Frp, har slutta seg til det store spørsmålet: Vi må ha eit oppgjer og gi oppreising.

– No har fleire grupper som har blitt utsette for overgrep og diskriminering, fått ei offentleg unnskyldning. Var dette den siste, eller ventar endå ei på tur?

– Det må andre svare på. Men dei som kallar seg norskfinnar, har ikkje fått nok merksemd. Og så må vi vel spørje korleis det står til blant romane og romanifolket. Sjølv om taterane har fått ei unnskyldning, er det ulike oppfatningar blant dei.

– Bergstø er heldigvis ikkje berre skuffa. Ho er stolt, sa ho, over arbeidet som SV tok initiativ til, og som du og resten av kommisjonen har gjort. Er du stolt?

– Der eg kjem frå, snakkar vi ikkje om oss sjølve på den måten. Eg får seie som eit barnebarn sa ein gong: «Stolt…? Eg er no glad.»