27. januar er den årlege internasjonale holocaustdagen. Vi markerer dagen, oppretta av FN i 2005, ved å minnast Eugen Lewin-Dorsch.

Eugen Lewin-Dorsch (f. 1883) var ein profilert vitskapskritikar i avisa Vossische Zeitung i Tyskland. Då nazistane kom til makta i januar 1933, flykta han i all hast til Sveits. Der fekk han ikkje bli. Han reiste då vidare til den italienske øya Sardinia, der han freista å skaffa seg ein ny karriere som folklorist. Han studerte sardinsk landbruk, og særskilt sardinske plogar, samstundes som han arbeidde som språklærar i tysk.

Italia vart meir og meir utrygt for utanlandske jødar. Lewin-Dorsch tok difor i desperasjon kontakt med ein kontakt i Noreg, professor i teologi Sigmund Mowinckel (1884–1965), i eit forsøk på å komme bort frå Italia. Mowinckel argumenterte med norske styresmakter og garanterte økonomisk for Lewin-Dorsch. Då verdskrigen braut ut i september 1939, var Lewin-Dorsch endeleg på veg til Noreg i ei frakteskute frå Napoli.

Då Tyskland invaderte Noreg i april 1940, flykta han ut av Oslo til vener av Mowinckel i Vang i Hedmark. Eit fotografi syner han saman med norske born på Vestås skule sommaren 1940. Seinare flytta han inn på ein hybel hos den jødiske enka Eva Salit på Sinsen i Oslo.

Ein nabo angav han til Gestapo, og han vart arrestert i mai 1941 etter at hybelen var saumfaren. Gestapo fann mellom anna antinazistiske dikt og rapporterte han til Berlin som ein farleg jøde.

I september same året vart han deportert ut av landet til konsentrasjonsleiren Mauthausen i Austerrike. Det berykta steinbrotet i leiren vart dødsdommen. Fangar døydde i hopetal då dei vart tvinga til å bera tunge steinar dei 186 trappestega frå steinbrotet i leiren. Lewin-Dorsch gjekk til grunne 3. oktober 1941, 58 år gamal. Han var den fyrste jøden frå Noreg som vart myrda i ein tysk konsentrasjonsleir.

Bjarte Bruland

Bjarte Bruland er historikar.