Eteforstyrringar

Christiane Jordheim Larsen

christiane@dagogtid.no

– Dette er på mange måtar ei representativ historie om ein ung gut som strevar.

Finn Skårderud har lese den sjølvbiografiske artikkelen, skriven av frilansjournalist Thomas Klakegg, publisert i Dag og Tid i dag. 

Skårderud har i ein mannsalder vore ein autoritet på fagfeltet eteforstyrringar. Han kombinerer forsking og fagutvikling med forfattarverksemd og klinisk arbeid, og starta i 2014 det private behandlingssenteret Villa Sult i Oslo.

Skårderud seier kroppen hos ein person med ei eteforstyrring vert, tilfeldig eller ikkje, til eit slags språk, og eit språk som fangar. 

– Når ein først rotar med vekt og eting, oppstår nye symptom. Ein undervektig vil lettare oppleve at kjenslene svingar. Ein kjem inn i ein vond sirkel. Alt startar ein stad. Nokre gonger tilfeldig, andre gonger ut frå eit vilja ønske om å betre sjølvbiletet sitt ved å sjå fit ut. Det startar med ei interesse, men så mistar ein kontroll over det som skulle gje kontroll. Det er ei kjend historie. 

Mislykka terapi

– Kva tenkjer du om historia som vert fortald her?

– Det er jo i alle fall to historier som vert fortalde. Den eine handlar om menn og eteforstyrringar, den andre handlar om terapien. Historia seier noko om at terapi kan vere mislykka. Det er òg ei viktig historie.

Klakegg skildrar i teksten sin korleis han gruer seg til time hos psykologen, der timen alltid startar med det same, at han skal opp på vekta. Han skildrar òg ei audmjukande kjensle av å ikkje ha gått opp i vekt, slik han burde.

– Det å vere overoppteken av kropp og utsjånad er eit diagnostisk kriterium i ei eteforstyrring. Smittar det over i behandlingsapparatet, vert ein også her overoppteken av vekt og utsjånad, og plutseleg handlar alt om å vege seg. Det finst inga eteforstyrring utan eit grunnfjell av utryggleik og angst. Det er viktig at ein bruker tid også på det. Eg bruker å seie at ein i terapien må finne dobbeltsporet. Det er nødvendig å ta omsyn til mat og vekt, fordi dette er prekære problem i anoreksi. Men ein må ikkje då la vere å ta omsyn til angsten. Då mistar ein mykje.

På vekta

– Når vil det vere rett å bruke vekt i behandlinga, og når vil det vere feil?

– Generelt så veg eg mange av pasientane mine, og det er eg glad for å gjere. Eg sender dei ikkje til foreldra eller sjukepleiarar for å gjere det. Eg tenkjer at det er fint å møte pasientane når dei er reddast. 

For det å stille seg på vekta vil vere ein angstprega situasjon, nesten uansett, ifølgje Skårderud.

– I anoreksi vert det gale, nesten same kva ein veg. Har ein gått ned, er jo ikkje det bra, sjølv om ein kanskje vil det sjølv. Står ein stille, er ikkje det bra, og har ein gått opp, er jo det noko ein er redd for. Som behandlar er det fint å vere til stades og støtte dei då. Men ein skal ikkje vege når dette ikkje er viktig. Eg veg aldri normalvektige eller overvektige pasientar. Veging er knytt til alvorleg undervekt, der det er medisinsk påkravd. Heilt konkret, utan å snakke ned psykologen som er skildra i saka, startar eg aldri ein time med å vege. For då vil heile timen handle om den vekta. 

Ut av skamma

Klakegg gjer eit poeng av å snakke om sjukdommen for å fjerne skamma ved han. Skårderud synest det er utmerkt at han vel å dele historia si på ein måte som gjev innsikt.

– Er det framleis slik at folk som er råka av eteforstyrringar, skammar seg over sjukdommen?

– Skam er ei av dei store kjenslene ved eteforstyrringar. Men skam er jo ikkje éin ting. Det er mange skammer. Den alvorlegaste er skamma over den ein er, heile ein sjølv. Og så er det andre skammer, over eigen kropp, anten det er lår, midje eller eit breitt andlet. Så er det skamma over å ikkje få til det andre får til, å ete fire gongar om dagen. Skam kjem i mange variantar, og aller sterkast når det er snakk om overeting, som i bulimi eller overetingsliding. 

Kulturen sender mange signal om at sjølvkontroll er viktig. Det oppstår også då ei skam over å ikkje klare å kontrollere seg sjølv.

– Anoreksi er på ein måte pervertert sjølvkontroll. Fordi ein ikkje har kontroll over sinnet, tek ein kontroll over kroppen. Ein er redde for å miste kontroll. Det er det ein gjer ved overeting, når ein kastar i seg for mykje. Det er kanskje det det særleg er knytt skam til.

Den svoltne mannen

Dei siste åra har det meir enn tidlegare vorte lagt vekt på at eteforstyrringar ikkje berre råkar kvinner. Ifølgje Skårderud vert kvinner og menn råka i ulik grad av dei ulike formene for eteforstyrringar.

– I dei klassiske diagnosane anoreksi og bulimi er det kanskje 80 prosent jenter og kvinner. Det gjer det vanskelegare for menn som er råka, og dess viktigare er det å løfte fram mannshistoria. I den tredje lidinga, overeting, kan langt på veg halvparten vere menn. Det er også viktig å ha eit blikk på ei liknande liding, der ein vert svært oppteken av trening og musklar og kanskje bruker dopingmiddel. Det er ei liding som kan kallast for søskenbarnet til eteforstyrringa. 

– Skil eteforstyrringar hos menn seg frå eteforstyrringar hos kvinner?

– Det freistar å seie nei, sjølv om enkelte ting skil. Poenget er å minne om det motsette. Det finst nokre klassikarar, folk som laga diagnosar i 1870-åra, skildra «son til presten», Franz Kafka leid av bulimi og anoreksi, lord Byron av bulimi. Dette har vorte stua bort fordi vi heile tida har snakka om «henne». I diagnostikken har det handla om tap av menstruasjon. Dette har gjort det vanskelegare for gutar og menn å seie frå. Ein ting er å skamme seg over ei liding, og så er det i tillegg ei kvinneliding. Det er viktig at vi som jobbar med dette, seier «han» og ikkje berre «ho». Det har skjedd mykje på 20 år, men vi bør nok vektleggje det som er likt, meir enn det som skil. 

Eit trygt rom

Med utgangspunkt i teksten frå Klakegg seier Skårderud at det ikkje skal vere ei smerte å gå til psykolog ein gong i veka. 

– I utgangspunktet bør dette vere ei ok oppleving og eit trygt rom. Eg kan ikkje gje råd om behandlingsstopp, då heller om å byte behandlar, i den grad det er nokon å byte til. Folk må ha rett til å tenkje at eit par ikkje fungerer heilt. Eg er litt overbegeistra over mitt eige yrke. Fordi det er spennande og fordi ein ser at det ofte verkar. I eit godt terapirom skal ein gjere langt meir enn å prate om mat. Ein skal lage eit rom der folk kjenner seg så trygge at dei tør å seie det dei vanlegvis ikkje seier, og tenkje utanfor boksen.  

– Går det an verte frisk?

– Ja, i aller høgste grad. Det er mange mytar kring eteforstyrringar. Ei av dei eg hatar mest, er at ein aldri vert heilt frisk. Det er berre tull. Mange vert heilt friske. Enkelte vil oppleve at lidinga var ein strategi, som dei har brukt opp, gjennomskoda og lagt bak seg. 

Skårderud råder alle som er i ferd med å utvikle eller alt har utvikla ei eteforstyrring, til å søkje hjelp.

– Eteforstyrringar kan vere noko ein strevar med ein kjip haust, eller noko som definerer ein i lang tid framover.