Roma er vakker som alltid, søppelkonteinarane er meir enn fulle og innanriksminister Matteo Salvini held folkemøte med banner som seier «Løft hovudet, Italia» og «Italienarar først». For å kome hit frå Budapest, der me av og til bur, tok me omvegen om Serbia, Bosnia, Kroatia og Slovenia. I desse vrijeme migracija, migrasjonstider, har det med ei interesse for historia å gjere, for kvar einskild menneskeskjebne og – me skal ikkje skyve det under teppet – for reiser, særleg dei langs jernbanespor og dei som kryssar grenser.

Historiske tarmslyngAr

På ei tømmerbru over elva Una, like nedanfor minareten på Fetihja džamija i byen Bihac, står ein mann frå Pakistan, Jemal, og matar endene. Desembersola er kald, det er minusgradar og Jemal er ein av nokre tusen frosne vandrarar som har stranda her i utkanten med ein draum om å krysse grensa nokre kilometer mot nord, der landjorda går frå å heite Bosnia-Hercegovina til å heite Kroatia, med andre ord EU-grensa. Når migrantar seier dei vil til Europa, meiner dei stort sett Europa. Også Jemal lurer på kva den vesle dykkaren – kanskje ei symjesnipe – under brua heiter.

Me har studert karta på førehand og skjønt at Una, den edelgranblå elva som flyt fredeleg gjennom denne nordvestlege bosniske småbyen, deretter flyt vidare mot nordaust og inn i elva Sava i ein by med to namn, Bosanska Novi og – na srpskom jeziku, «på serbisk språk» – Novi Grad. Det går gradvis opp for oss at Bosnia-Hercegovina også er Den serbiske republikken, Republika Srpska, som ikkje må forvekslast med Republikken Serbia, Republika Srbija, det vil seie landet Serbia.

At me var på veg inn i historiske tarmslyngar, skjønte me allereie før me drog frå Budapest og ringde jernbanestasjonen i Sarajevo for å høyre om dei to daglege toga frå Sarajevo til Bihac´ også stoppa i Banja Luka. «This is Bosnia!», var svaret, før røyret blei slengt på, og me blei sittande og gruble: «Ja, me veit at Sarajevo ligg i Bosnia, ligg ikkje også Banja Luka i Bosnia?» Inntil me såg nærmare på kartet og skjønte at me truleg hadde trakka på ømme historiske liktær, ettersom Banja Luka jo er hovudstaden i Den serbiske Republikken i landet Bosnia-Hercegovina. Ganske innvikla tarmslynger, med andre ord.

Til Banja Luka

Eigentleg ville me ta tog heile vegen frå Budapest til Banja Luka. Etter tre dagar framfor dataskjermen med virtuelle reiser – på jernbanespor, til fots, på hjul, på kryss og tvers av Serbia, Kroatia, Bosnia, endåtil Montenegro, ofte narra av jugoslaviske jernbanekart med grenselause skjenegangar – forstod me omsider at til Banja Luka måtte me ta buss frå Serbia.

Frå serbiske Subotica var me om lag seks passasjerar. Det snødde, og bussen køyrde svært langsamt langs riksvegen, var innom alle småbyar, og her og der gynga han som ein båt fordi asfalten hadde forma seg etter åkerlandskapet.

Då me går av bussen elleve timar – og 450 km – etter, med ei duvande kjensle i kroppen, er me ikkje heilt sikre på kvar me er, men sjåføren seier: Stanica autobusova Banja Luka, endå me ikkje ser nokon by. Me har førebudd oss og sjekka avstanden mellom busstasjonen og togstasjonen – 250 meter på Google-kartet – men ikkje avstanden til sentrum, tre kilometer. Av Banja Luka ser me altså berre to stasjonar, mørk asfalt og ein restaurant.

I dagboka mi står det: «Restoran Putnik, 30.11.18, kl. 19.00, 3 minus ute. Duška som møter oss med eit Kann ich euch hilfen og serverer den beste kjøtsuppa me har smakt på lenge, seier: ’Dette er Republika srpska. Du kan veksle euro til bosniske mark i billettluka til bussen, me tar ikkje serbiske dinarar.’»

Me legg deretter merke til at Duška strekar under kva ho gjorde før krigen – budde i Sveits i ti år – og kva ho gjorde etter krigen: kom tilbake fordi ho trudde alt var blitt betre. «Men sjå kvar eg har hamna», seier ho, «endå eg er utdanna elektroingeniør».

Me ser oss rundt i det litt slitne lokalet og skriv i dagboka: «Menn, dei drikk raki, nokre speler kort, 50–60-åra, kraftige nevar, kjevar og naser.» Etter kvart må me ha tatt på oss brillene og kanskje drukke ein raki, for no står det: «Éin liknar veldig på Horst Tappert, ein annan har alpelue over hår som står til alle kantar, headphones og grøn kamelhårsfrakk.»

Me legg dessutan merke til at Duška utan vidare – kanskje fordi me seier at me ventar på toget til Bihac – byrjar å snakke om migrantane som var innom restauranten for nokre dagar sidan, og at ho omtaler dei vennleg med desse orda: «Velutdanna, pent kledde, endåtil barn, kva gjer dei her? Politiet kom og spurde om ausweis (ID) og tok dei med seg.»

Skjerm, blikk, røynd

Å seie noko kort om kva som skjer i hjernen når skjermskapt røynd – så unngår me ordet media – i løpet av ei reise blandar seg med, eller blir erstatta av, dei faktiske tilhøva, er umogleg. Det me kan seie, er at denne prosessen truleg er årsaka til at me faktisk reiser.

Spriket mellom røynda på data- og TV-skjermen og dei faktiske tilhøva, særleg når det handlar om migrantar, slår oss kvar gong, ikkje fordi den eine foten i spagaten er sanning og den andre løgn, men rett og slett fordi føtene nærmast høyrer til i to ulike verder. For å gjere det endå meir metaforisk dreier det seg truleg om fleire føter: to store i den skjermskapte røynda, eit tusenbein i spagat i den andre.

Migrantinvasjonen

Duška i Banja Luka etterlèt ikkje inntrykket av å vere ei som kjenner seg invadert, sjølv om ungarsk presse månaden før faktisk melder om ein slags invasjon: «Abouthungary.hu, 29.10.18: […] 70 000 migrantar ventar langs Balkan–ruta. NGOar organiserer illegal migrasjon og storparten er finansiert «by the likes of US billionaire George Soros», seier leiar for Parlamentets forsvarskomite Lajos Kósa […] etter å ha besøkt Bihac. 1200 soldatar er i beredskap, klare for utsending til [den ungarske] grensa, nye 1100 soldatar i løpet av 72 timar.»

Same nyhende er å finne i dailynewshungary.hu nokre veker seinare, då med denne varianten: «Om lag 70.000 registrerte migrantar er stranda nær den bosnisk-kroatiske grensa.» Også artikkelen lesaren sit med no, burde hatt ein ingress som sa til dømes: «Migrantruta går no gjennom Bosnia, som har opplevd ei tredobling i 2018, ifølgje International Organization for Migration. Det går mot vinter, og den humanitære situasjonen er kritisk.» Eller: «Jemal er ein av tusenvis av migrantar som har stranda nord i Bosnia. ’The only thing they want are the social benefits of the West’, seier den unge mannen, som sjølv er illegal migrant.» Men då reagerer sjølvsagt tusenbeinet kraftig. Slik det gjorde også kvelden før me kom til Banja Luka, då me såg nyhenda på det ungarske svaret på NRK, Hirado.

Den ungarske sanninga

«Mali Pansion, Subotica 29.11.18. Jasna på pensjonatet er som vanleg veldig hyggeleg», står det i dagboka mi. «Bysyklane hadde pause for vinteren, tok bussen til grensa for å sjå transittsona og det ungarske gjerdet. Sona er der framleis, lydlaus, tilsynelatande livlaus. Kveld og den evige kverna: Kvifor gjer me dette? Eventyrlyst? Solidaritet? Offerfetisjisme? Ønske om å ta del i Historia mens ho skjer? TV: Fleire kanalar er på ungarsk. Er det tilfeldig at hirado.hu nettopp i kveld har tre av seks innslag om migrasjon, og ingen er innanriks? Dette forstår me: Innslag 1 koplar orda migránsok, Bruxelles og Soros, som er nok til å skjøne at trussel ligg innbakt. Innslag 2 er frå Sicilia: ein båt i mørket full av afrikai migránsok. Me kjenner igjen båten som kom til Pozzallo før helga, 236 flyktningar frå Eritrea, mange barn, fem nyfødde, alle er talde og registrerte. Kvifor har ikkje innslaget eit einaste ord om eritreai menekültek (eritreiske flyktningar)? Innslag 3, frå Bosnia-Hercegovina: eit utbrent hus + migránsok; eit slagsmål mellom tre menn + migránsok; føter og telt i søle + migránsok; ein flokk skabbete laushundar som et frå søppelposar og flyg ut og inn av våte telt + migránsok. Namn på to byar, Velika Kladuša og Bihac.»

Gradvis justert blikk

Endå Duška, kjøtsuppa og den hyggelege Horst Tappert-mannen har justert blikket vårt kraftig, er det framleis prega av dei skremmande migrantnyhenda då me går inn på jernbanestasjonen for å vente på toget frå Sarajevo til Bihac med avreise 20.47. Stasjonsbygningen, som er frå Tito-tida, er enorm, iskald og aude. Kvinna som skriv ut billetten, for hand, er det einaste mennesket me ser.

På perrong 1 er det like kaldt, aude og – for nordbuarar som er vande med altomfattande flaumlys – mørkt. Me funderer på korleis toget frå Sarajevo kjem til å vere, og om det i det heile tatt kjem noko tog.

Nøyaktig klokka 20.40 sneier den skjermskapte røynda dei faktiske tilhøva. Åtte politibetjentar som ikkje er veldig iaugefallande, kjem ut på perrongen og stiller seg på rekke.

Toget, som har fem vogner, glir langsamt inn på den mørke perrongen. I ein glimt ser me for oss migrantar som gøymer seg på do, under stolseta, i luker under tak og golv, og som kjem til å tyte ut i éin ende etter kvart som politiet rykker fram i den andre. Det skjer ikkje, ingenting skjer, og forbløffa set me oss inn i ei nesten tom, godt oppvarma vogn med standard, og komfort, som er hakket over eit tysk Intercity Express-tog.

Dei to andre passasjerane i vogna snakkar engelsk og må etter samtala å døme ha blitt kjende på toget. Me skjøner at den eine passasjeren må vere herifrå, han stiller nysgjerrige spørsmål til den andre om korleis det er å reise på denne måten. Den andre har svart ytterjakke over ein lysblå, pakistansk kurta og godt brukte vintersko. I kioskvogna, der me kjøper ein raki, er det ingen passasjerar, men tre tilsette på toget og to politibetjentar.

Tilbake i vogna sjekkar konduktøren – ein høg, smilande mann med mørkt, krøllete hår – billetten vår. Me seier: «Very nice train. Is it Bosnian?» «Yes, yes, Federacija Bosnia!» svarer han. «But Beograd–Sarajevo–Zagreb, no connection?» Konduktøren listar opp dei tre bosniske toglinjene: Capljina–Mostar–Sarajevo; Sarajevo–Banja Luka–Bihac; Tuzla–Doboj…, som for å seie «ikkje så verst, berre det».

«And before?» spør me. «Before war?» Ja, då me var unge? Og han lyser opp: «Yes, yes, Zagreb–Sarajevo–Beograd–Budapest, but war… Connection finish, and now Croatia European, Budapest European, but Bosnia no European.» Så var det stadfesta: ingen tog frå Bosnia over grensene.

Men konduktøren lyser av håp: European vil seie å bli hekta på det grenselause jernbanenettverket igjen. Søker me «international trains» på nettsida til ZFBH, får me opp eit einaste håpefullt ord: «soon».

Kristin Sørsdal

Kristin Sørsdal er omsetjar, forfattar og lærar i norsk som andrespråk. I åra som omsetjar, mellom anna av romanane til Elena Ferrante, har ho reist og budd i Ungarn, på Balkan, i Hellas og i Italia.

Framhald neste veke