Distrikt

Christiane Jordheim Larsen

christiane@dagogtid.no

Midt i ein koronapandemi som råkar hardt, er det under eit år til neste stortingsval. Resultatet av kommune- og fylkestingsvalet i fjor kjenner vi. Det som vart omtala som bompenge-, distrikts- og klimaopprør, stal showet i valkampen.

Kampsaker i distrikta dreidde seg om så ulike ting som eigarskap til fisken i havet, nedlagde lensmannskontor, forsvarsverksemder og statlege arbeidsplassar, kamp mot vindmøller, ulv og kommunesamanslåing.

Reaksjonane førte til i eit rekordresultat for den tydelegaste opponenten, Senterpartiet, ei hending som berre vart overskugga av det djupe fallet til Arbeidarpartiet. Med framgang for partiet Raudt og Miljøpartiet Dei Grøne gjekk heile venstresida fram, medan alle dei fire partia som då sat saman i Solberg-regjeringa, gjekk tilbake.

Kampen mot sentralisering og overstyring har den siste tida kome i skuggen av korona og dei interne problema i Arbeidarpartiet. Høgre har på landsbasis vorte meir populært blant veljarane att. Arbeidarpartiet misser veljarar, sjølv i dei raudaste bastionane, medan Senterpartiet ligg høgt, trass i nedgang på målingane i 2020 samanlikna med 2019.

I veka som gjekk, kom fleire nyhende som stadfestar at Senterpartiet har etablert seg som ein svært sterk maktfaktor i innlandet og i nord. Den 10. september viste ei In Fact-måling i Nordlys og andre lokalaviser i nord at Senterpartiet er større enn Arbeidarpartiet i Nordland og svært nær i storleik i Finnmark og Troms. Den 12. september viste ei Sentio-måling for Hamar Arbeiderblad at Senterpartiet var gått forbi Arbeidarpartiet som største parti i Hedmark. Den 15. september viste ei Norstat-måling for NRK og Adresseavisa at Senterpartiet er det største partiet i Nord-Trøndelag.

«Protesten i nord har slått rot, og uten at den kommes i møte med lydhør og aktiv politikk, kommer den til å vare også etter stortingsvalget i september neste år», skriv politisk redaktør i Nordlys Skjalg Fjellheim.

Reidar Almås, seniorforskar ved Ruralis, ser det på same måte. Saman med Eirik Magnus Fuglestad er han redaktør for, og medforfattar av, den ferske boka Distriktsopprør. Periferien på nytt i sentrum, som i 14 artiklar set distriktsprotestane vi har sett dei siste åra, i historisk, politisk og geografisk samanheng.

– Eg trur nok somme håper at korona skal halde distriktssaka unna valkampen, men det trur eg ikkje dei klarer. Eg trur distriktspolitikk vert eit viktig tema i valkampen, seier han.

Gubbeparti i nord

Bokartiklane tek i stor grad utgangspunkt i modellen statsvitar Stein Rokkan utforma i 1970- og 80-åra, som viser korleis sentrum–periferi-aksen går som ei raud line gjennom politiske og kulturelle konfliktar som oppstår innanfor nasjonalstaten. Modellen tek for seg eit kulturelt triangel, der ein urban kulturradikalisme står på motsett side av forsvaret for ein distinkt bygdekultur, som til dømes målrørsla. Han tek også opp i seg eit økonomisk triangel med motsetningar mellom kapitalinteressene og interessene til primærprodusentane.

Rokkan skil vidare mellom tre geografiske periferiar: Den sørvestlege kystperiferien med grunnlag i lekmannsrørsla og målrørsla som gav opphav til Kristeleg Folkeparti, den meir klassedelte nordnorske kystperiferien med grunnlag i motsetninga mellom fiskekjøparar og dei som sel arbeidskrafta si, som gjorde arbeidarrørsla sterk, og den sjølvbergingsorienterte innlandsperiferien. Dei tre periferiane har kvar si blanding av den kulturelle og den økonomiske dimensjonen.

– Kvifor gjev det framleis meining å bruke Rokkans teori for å forstå spenningar og konfliktar mellom by og land?

– Mykje fell på plass når ein set opp dette skjemaet. Det viser at Noreg har hatt ein motkultur, i tillegg til den økonomiske dimensjonen, basert på dei egalitære sørvestlege distrikta og landsbygder med målrørsle, lekmannsrørsle og fråhaldsrørsle. Dette er rørsler som i stor grad har tapt krafta si, men sjølv om mykje av det materielle grunnlaget er endra, lever dei politiske motsetningane vidare.

Almås har merka seg at veljarar i distrikta rører på seg.

– Det som er spesielt i dag, er at Senterpartiet gjer innhogg i den nordnorske kystperiferien, som har vore arbeidarpartidomene. Ei undersøking viser no at Senterpartiet er det største partiet for dei mellom 25 og 39 år i Nord-Noreg. Arbeidarpartiet sit att med gubbane.

Strid og alliansar

I norsk politisk historie kjem ein ikkje utanom korkje striden mellom by og land eller alliansane mellom dei. Ein kan nemne kriseforliket mellom Arbeidarpartiet og Bondepartiet i 1930-åra, der midlar til å auke sysselsetjinga vart kombinerte med auka midlar til jordbruket. Ein kan òg nemne innføringa av ei rekkje distriktspolitiske tiltak i dei protestprega 1970-åra, til dømes opptrappingsvedtaket for landbruket og differensiert arbeidsgjevaravgift.

– Kva fellestrekk ser du i konfliktlina som har gått mellom bygd og by opp gjennom historia, og dei protestane vi har sett i Bygde-Noreg dei siste åra? Og kva skil dei frå kvarandre?

– Dei liknar jo både på bygdefolkets protest mot gjeldskrisa i 1930-åra, Hitra-aksjonen frå 1975 og EU-kampane i 1972 og 1994. Det er vel dei fire politiske distriktsopprøra i Noreg som liknar mest på distriktsopprøra vi ser i dag. Det som skil dei, er jo at dette var einsaksopprør. Eg reknar med at opprøra i dag vil vare lenger, fordi det er så mange opprør som rullar og går i den same retninga, og fordi dei ikkje har fått noka politisk løysing enno. Dei kan ende i siger eller nederlag. Dersom ein får makt til å skape politiske alliansar som kan føre til politiske vedtak i storting og regjering, kan dei føre fram.

Almås seier det er tradisjon for at opprør som veks fram nedanfrå, får nok gjennomslag til at folk vert nøgde.

– I Noreg er det tradisjon for å få opprør inn i parlamentariske former. I andre land, som Frankrike, er det tradisjon for at opprøra mislukkast. Dei maktar ikkje å få politiske parti eller rørsler til å danne alliansar, slik at det kan verte danna ein politikk som kjem opprørarane i møte.

Utan tvil

– Du skriv: «Ordskiftet dei siste åra etterlet lite tvil. Det er eit distriktsopprør på gang i Noreg.» Kva gjer deg så sikker?

– Vi byrja med ein hypotese og enda med konklusjonen at det er mange distriktsopprør. Dei har det til felles at dei dreg politisk energi ut av motsetningane mellom sentrum og periferi. Vi ser det slik at den sentrum–periferi-dimensjonen Rokkan skildra, er blitt fornya og forsterka gjennom desse opprøra. Dei har ikkje i utgangspunktet så mykje med kvarandre å gjere, men har oppstått fordi folk har vorte utfordra av politikk initiert og gjennomført av Solberg-regjeringa. Politikken har provosert. I distrikta har ein følt seg forlaten, ein har protestert og gjort opprør på forskjellig vis og med ulik styrke. Resultatet er at distriktsopprøret rullar og går.

Staten og folket

Håvard Teigen, professor ved Handelshøgskolen Innlandet, skriv om korleis distriktspolitikken har utvikla seg i etterkrigstida og fram til i dag. Utgangspunktet var ønsket om å demme opp for sentraliseringa industrialiseringa førte med seg, og eit ønske om å byggje opp distrikta, særleg i Nord-Noreg etter krigen. Strid om distriktspolitiske tiltak og effekten av dei har det vore i alle år fram til i dag, og Teigens gjennomgang viser òg at Solberg-regjeringa har ført ein annan distriktspolitikk enn den raudgrøne som kom før, med harde kutt i løyvingane til distriktstiltak. Likevel, påpeiker Teigen, er det ikkje desse løyvingane, men det som har vorte oppfatta som sentraliserande reformer, som har ført til opprør.

Almås og andre skriv at den særeigne norske økonomien, med utnytting av ressursar i distrikta, fører med seg nye motsetningar knytte til kontrollen over ressursane, ny teknologi og konsentrasjon av kapital. Eit anna kjenneteikn ved distriktsopprøra er at dei er knytte til statleg sentralisering og effektivisering, der staten trekkjer seg attende frå distrikta.

Mellom anna vektlegg Almås effekten av den relativt usynlege ABE-reforma som vart innført i 2015, ei forkorting for avbyråkratiserings- og effektiviseringsreforma, som pålegg alle statlege verksemder å kutte 0,5 prosent i driftsutgiftene per år. Det legg press på mindre einingar ute i distrikta og arbeidsplassane og tenestetilbodet der.

– De skriv mykje om distriktspolitikk, men kvifor skriv de ikkje om den store vegsatsinga som ei massiv distriktssatsing? Det ville kanskje teikna eit mindre dystert bilete?

– Om eg skulle skrive eit kapittel om samferdsel, ville eg nok ha byrja med at dei store pengane er gått til Intercity, og at det ikkje har vore ei balansert distriktspolitisk satsing. Eg veit ikkje om biletet ville vorte mindre dystert. Boka er eit lappeteppekart, og vi kunne ha skrive ei bok til om vi skulle dekt heile terrenget.

Dag og Tid skreiv den 4. september om boka Velfærdsstat og befolkning i Skandinavien, der forskarar samanliknar dei tre skandinaviske landa. Her kjem det fram at den særmerkte distriktspolitikken gjorde at Noreg skilde seg frå grannelanda dei fyrste 25 åra etter krigen. Etter det har nordmenn flytta frå landsbygda i hopetal. I 2018 budde 36 prosent av det norske folket i byar med over 100.000 innbyggjarar. I Sverige og Danmark var tala 32 prosent.

– Inneber ikkje desse tala at distriktspolitikk ikkje nødvendigvis avgjer kvar folk vel å bu?

– Eg trur distriktspolitiske verkemiddel påverkar kvar næringslivet er lokalisert. Eg er overtydd om at både norsk industri, landbruk, fiskeri og havbruk er meir desentralisert enn om vi ikkje hadde hatt ein distriktspolitikk. Så kan du seie at Noreg likevel har hatt ei sterk sentralisering. Men det er òg ein verknad av den teknologiske utviklinga i distrikta. For distriktspolitikken har ført med seg sterk teknologisk utvikling. Statens landbruksbank har til dømes gjeve lån og støtte til gardsbruk, med augo opne for at det vil føre til at småbruk blir lagde ned. Det gjeld sektor for sektor. Å ta utgangspunkt i folketal blir feil.

Fremjar forslag

Framtida vil vise om bygdeopprøra som veks opp på ulike kantar av landet, vil føre til at ny politikk vert utforma. Almås spør i boka om ein kan utvikle kulturelle institusjonar og økonomiske reformer som kan byggje bru over den nye kulturkløfta mellom dei med røter og dei med føter. Saman med førsteamanuensis Jostein Vik frå Noregs teknisk-naturvitskaplege universitet (NTNU) og seniorforskar Bjørn Egil Flø frå Norsk institutt for bioøkonomi (NIBIO) fremjar han ei rekkje forslag. Dei spenner frå eit smålåte forslag om at alle politiske reformer skal verte konsekvensutgreidde ut frå kva konsekvensen blir i distrikta, til langt meir inngripande forslag knytte til ressursskattlegging.

– Det mest potente vi føreslår, er å opprette eit grunnrentefond til fordeling. Vi tenkjer oss ei grunnrente på alle ressursbaserte næringar på land, der ein tredel går til vertskommunen, ein tredel til staten og ein tredel til eit grunnrentefond til fordeling. Vi vil opprette ein ny ubyråkratisk institusjon, Grunnrentefondet for distrikta, som skal forvalte grunnrentefondet etter politiske føringar. Avkastinga vert fordelt til kommunar som har utfordringar med fråflytting og arbeidsplassar, seier Almås.

I sommar slutta Stortinget seg til ein produksjonsskatt på havbruk i staden for å innføre ressursrente med langt større inntening, noko som vart tilrådd av eit offentleg utval leidd av Karen Helene Ulltveit-Moe.

– Innføring av ressursrente er omstridd?

– Det er klart det er omstridd, og det har det vore sidan konsesjonsreglane for vasskaft vart innførte tidleg på 1900-talet. Det vil verte ein seig kamp å få dette gjennom, men eg har tru på at den distriktspolitiske verktøykassa må fyllast på.

Så får ein sjå kva valkampen bringar.