Fleire barn er inga berging
Den fallande fødselsraten i Noreg er ikkje dårleg nytt. Tvert om.
MATER FAMILIAS: Erna Solberg ønskjer seg fleire norske barn for å trygge velferdsstaten.
Foto: Håkon Mosvold Larsen / NTB scanpix
Kommentar
peranders@dagogtid.no
Som dei fleste truleg har fått med seg, nytta statsminister Erna Solberg nyttårstalen sin til å oppmode nordmenn til å få fleire barn. «For å opprettholde folketallet må hver av oss kvinner få litt over to barn i gjennomsnitt. I dag er tallet bare 1,6. Da blir det relativt sett færre unge som skal bære en stadig tyngre velferdsstat på sine skuldre», sa Solberg.
Ho har fått kritikk frå mange hald for denne delen av talen. Mellom anna har SSB-forskar Erling Holmøy påpeika at fleire barn fører til fleire å forsørge, og dersom fødselstala aukar frå no av, kjem ikkje den samla forsørgarbyrda til samfunnet til å bli mindre før ein gong i 2080-åra.
Men det største problemet med talen til Solberg er eit anna: Alle som er opptekne av framtida til menneska, bør gle seg over at fødselstala er låge i Noreg og resten av den rike verda.
Kolossal auke
Noreg har inntil nyleg hatt ganske høge fødselstal i europeisk målestokk. Her i landet var fødselsraten nær 2 så seint som i 2009, no har han nærma seg det europeiske snittet på 1,6. På grunn av innvandringa har likevel folketalet i Noreg vakse kvart år. Og i det lange perspektivet har landet vårt hatt ein kolossal folketalsvekst, til liks med resten av verda: Innbyggjartalet i Noreg er seksdobla dei siste 200 åra, trass i at kring ein million nordmenn emigrerte til Amerika. I same periode har folketalet i verda gått frå kring ein milliard til 7,5 milliardar. Og denne folketalsauken – i kombinasjon med den tekniske utviklinga som har gjort han mogleg – har ført til trugsmålet frå dei menneskeskapte klimaendringane.
Pussig nok gjekk statsministeren i nyttårstalen sin rett over frå å hevde at Noreg treng fleire barn, til å snakke om nett klimatrugsmålet. «FNs klimapanel viste nylig at 2 graders global oppvarming gir betydelig økt risiko for alvorlige konsekvenser for mennesker, sammenlignet med 1,5 grader. (…) Vi vil skjerpe målene slik at Norge gjør vår del for å unngå farlige klimaendringer», sa Solberg.
Dette går dårleg i hop med å oppfordre til folketalsauke i Noreg.
Eit normalt land
Heldigvis er utviklinga i Noreg ganske normal: Barnekulla i nesten alle land har krympa i takt med at velstanden har auka. Den gjennomsnittlege fødselsraten i verda har falle frå 5 barn per kvinne i 1950 til 2,5 barn per kvinne i dag. I Europa har fødselsraten gått frå nær 3 i 1950 til 1,6, og i USA har raten falle frå 3,6 i 1960 til 1,8 i dag. Dette er ingen tragedie. Fallet i fødselsratane i dei rike landa er derimot eit av dei få utviklingstrekka som gjev håp om at vi framleis kan unngå katastrofale klimaendringar. Om fødselstala hadde halde seg på nivået frå 1950-åra i den rike verda, i tillegg til folketalsveksten gjennom innvandring til Vesten, hadde truleg det såkalla togradersmålet vore utanfor rekkjevidd for lengst.
Klimagassutsleppa per innbyggar har sterk samanheng med velstanden i eit land, sjølv om samanhengen ikkje er absolutt. Dei norske CO2-utsleppa per innbyggar var 8,4 tonn i 2017. Det er 75 prosent meir enn verdsgjennomsnittet, og det er 168 gonger så mykje som dei årlege utsleppa per hovud i fattige land som Burundi og Somalia.
Usynlege utslepp
Dei norske bidraga til klimaendringane er dessutan større enn det som kjem fram i dei nasjonale utsleppstala. Oljen og gassen som har gjort nordmenn så ekstremt rike, blir stort sett brend i andre land, og hamnar ikkje på dei norske statistikkane. På den andre sida er svært mykje av det vi kjøper for oljepengane våre, laga i andre land. Og utsleppa frå produksjonen av importvarene våre, anten det er soya frå Brasil, bilar frå Tyskland eller elektronikk frå Kina, hamnar på klimarekneskapen til andre statar.
Somme hevdar at det spelar lita rolle kva klimapolitikk europearane fører, fordi det er i Kina, India og andre asiatiske land den store kampen for å avgrense klimagassutsleppa står. Og det er rett at utviklinga i Asia blir avgjerande for klimaet i verda. Men ein god del av utsleppa i aust heng direkte saman med forbruket i vest, sidan så mange av varene vestlege land importerer, blir laga i Asia. Aukande folketal og aukande forbruk i Noreg driv såleis opp utsleppa både her heime og i Kina.
Det store valet
Studien «The Climate Mitigation Gap» i tidsskriftet Environment Research Letters frå 2017 konkluderte med at det å få færre barn er det desidert viktigaste valet folk i den rike verda kan gjere om dei vil redusere klimagassutsleppa. Å ete mindre kjøt og ta fleire flyreiser er vel og bra, men personlege val av dette slaget monar nokså lite. Om ein familie derimot vel å få eitt barn mindre, har det kring 25 gonger så stor effekt som å velje å leve utan bil.
Slike reknestykke om karbonavtrykket til etterkomarane våre er sjølvsagt spekka med usikre variablar: Ingen kan vite kva livsstil barnebarna eller oldebarna kjem til å velje, eller kva slags teknologi dei kjem til å nytte seg av. Like fullt har folketalsutviklinga svært mykje å seie for framtida til klimaet og resten av miljøet på jorda. Og særleg viktig er folketalsutviklinga i dei rike landa, fordi forbruket vårt og klimagassutsleppa våre er så umåteleg mykje større enn i dei fattige.
Eit tabu
Vi kjem neppe til å få oppleve ein norsk statsminister som oppmodar folk til å få færre barn av omsyn til miljøet. Koplinga mellom folketal og klimaendringar er langt på veg eit politisk tabu, og det er ikkje så rart. Slike reknestykke er ubehagelege: Ingen har lyst til å tenkje på ungane sine som eit framtidig miljøproblem. Og ein kan uansett ikkje satse på å stogge klimaendringane gjennom individuelle livsval. Men det å basere velstand og velferd på folketalsvekst inn i æva, er å likne med eit pyramidespel, og alle veit korleis slike spel endar. I staden for å oppmode folk til å få fleire ungar for å trygge velferdsstaten, kan vi heller gle oss over at dei låge fødselsratane er eit aldri så lite steg i retning av ei berekraftig utvikling.
Ordet «berekraftig» er eit av dei mest misbrukte vi har i ordlista. Men til liks med mange andre utvatna omgrep tydde dette faktisk noko ein gong. «Berekraftig utvikling» vart definert slik i FN-rapporten Vår felles framtid i 1987: «Utvikling som imøtekommer dagens behov uten å ødelegge mulighetene for at kommende generasjoner skal få dekket sine behov.» Og ei vending frå folketalsauke til folketalsnedgang, først i dei rike landa og så i heile verda, aukar sjansane for at komande generasjonar skal kunne arve ein leveleg planet.
Er du abonnent? Logg på her for å lese vidare.
Digital tilgang til DAG OG TID – heilt utan binding
Prøv ein månad for kr 49.
Deretter kr 199 per månad. Stopp når du vil.
Kommentar
peranders@dagogtid.no
Som dei fleste truleg har fått med seg, nytta statsminister Erna Solberg nyttårstalen sin til å oppmode nordmenn til å få fleire barn. «For å opprettholde folketallet må hver av oss kvinner få litt over to barn i gjennomsnitt. I dag er tallet bare 1,6. Da blir det relativt sett færre unge som skal bære en stadig tyngre velferdsstat på sine skuldre», sa Solberg.
Ho har fått kritikk frå mange hald for denne delen av talen. Mellom anna har SSB-forskar Erling Holmøy påpeika at fleire barn fører til fleire å forsørge, og dersom fødselstala aukar frå no av, kjem ikkje den samla forsørgarbyrda til samfunnet til å bli mindre før ein gong i 2080-åra.
Men det største problemet med talen til Solberg er eit anna: Alle som er opptekne av framtida til menneska, bør gle seg over at fødselstala er låge i Noreg og resten av den rike verda.
Kolossal auke
Noreg har inntil nyleg hatt ganske høge fødselstal i europeisk målestokk. Her i landet var fødselsraten nær 2 så seint som i 2009, no har han nærma seg det europeiske snittet på 1,6. På grunn av innvandringa har likevel folketalet i Noreg vakse kvart år. Og i det lange perspektivet har landet vårt hatt ein kolossal folketalsvekst, til liks med resten av verda: Innbyggjartalet i Noreg er seksdobla dei siste 200 åra, trass i at kring ein million nordmenn emigrerte til Amerika. I same periode har folketalet i verda gått frå kring ein milliard til 7,5 milliardar. Og denne folketalsauken – i kombinasjon med den tekniske utviklinga som har gjort han mogleg – har ført til trugsmålet frå dei menneskeskapte klimaendringane.
Pussig nok gjekk statsministeren i nyttårstalen sin rett over frå å hevde at Noreg treng fleire barn, til å snakke om nett klimatrugsmålet. «FNs klimapanel viste nylig at 2 graders global oppvarming gir betydelig økt risiko for alvorlige konsekvenser for mennesker, sammenlignet med 1,5 grader. (…) Vi vil skjerpe målene slik at Norge gjør vår del for å unngå farlige klimaendringer», sa Solberg.
Dette går dårleg i hop med å oppfordre til folketalsauke i Noreg.
Eit normalt land
Heldigvis er utviklinga i Noreg ganske normal: Barnekulla i nesten alle land har krympa i takt med at velstanden har auka. Den gjennomsnittlege fødselsraten i verda har falle frå 5 barn per kvinne i 1950 til 2,5 barn per kvinne i dag. I Europa har fødselsraten gått frå nær 3 i 1950 til 1,6, og i USA har raten falle frå 3,6 i 1960 til 1,8 i dag. Dette er ingen tragedie. Fallet i fødselsratane i dei rike landa er derimot eit av dei få utviklingstrekka som gjev håp om at vi framleis kan unngå katastrofale klimaendringar. Om fødselstala hadde halde seg på nivået frå 1950-åra i den rike verda, i tillegg til folketalsveksten gjennom innvandring til Vesten, hadde truleg det såkalla togradersmålet vore utanfor rekkjevidd for lengst.
Klimagassutsleppa per innbyggar har sterk samanheng med velstanden i eit land, sjølv om samanhengen ikkje er absolutt. Dei norske CO2-utsleppa per innbyggar var 8,4 tonn i 2017. Det er 75 prosent meir enn verdsgjennomsnittet, og det er 168 gonger så mykje som dei årlege utsleppa per hovud i fattige land som Burundi og Somalia.
Usynlege utslepp
Dei norske bidraga til klimaendringane er dessutan større enn det som kjem fram i dei nasjonale utsleppstala. Oljen og gassen som har gjort nordmenn så ekstremt rike, blir stort sett brend i andre land, og hamnar ikkje på dei norske statistikkane. På den andre sida er svært mykje av det vi kjøper for oljepengane våre, laga i andre land. Og utsleppa frå produksjonen av importvarene våre, anten det er soya frå Brasil, bilar frå Tyskland eller elektronikk frå Kina, hamnar på klimarekneskapen til andre statar.
Somme hevdar at det spelar lita rolle kva klimapolitikk europearane fører, fordi det er i Kina, India og andre asiatiske land den store kampen for å avgrense klimagassutsleppa står. Og det er rett at utviklinga i Asia blir avgjerande for klimaet i verda. Men ein god del av utsleppa i aust heng direkte saman med forbruket i vest, sidan så mange av varene vestlege land importerer, blir laga i Asia. Aukande folketal og aukande forbruk i Noreg driv såleis opp utsleppa både her heime og i Kina.
Det store valet
Studien «The Climate Mitigation Gap» i tidsskriftet Environment Research Letters frå 2017 konkluderte med at det å få færre barn er det desidert viktigaste valet folk i den rike verda kan gjere om dei vil redusere klimagassutsleppa. Å ete mindre kjøt og ta fleire flyreiser er vel og bra, men personlege val av dette slaget monar nokså lite. Om ein familie derimot vel å få eitt barn mindre, har det kring 25 gonger så stor effekt som å velje å leve utan bil.
Slike reknestykke om karbonavtrykket til etterkomarane våre er sjølvsagt spekka med usikre variablar: Ingen kan vite kva livsstil barnebarna eller oldebarna kjem til å velje, eller kva slags teknologi dei kjem til å nytte seg av. Like fullt har folketalsutviklinga svært mykje å seie for framtida til klimaet og resten av miljøet på jorda. Og særleg viktig er folketalsutviklinga i dei rike landa, fordi forbruket vårt og klimagassutsleppa våre er så umåteleg mykje større enn i dei fattige.
Eit tabu
Vi kjem neppe til å få oppleve ein norsk statsminister som oppmodar folk til å få færre barn av omsyn til miljøet. Koplinga mellom folketal og klimaendringar er langt på veg eit politisk tabu, og det er ikkje så rart. Slike reknestykke er ubehagelege: Ingen har lyst til å tenkje på ungane sine som eit framtidig miljøproblem. Og ein kan uansett ikkje satse på å stogge klimaendringane gjennom individuelle livsval. Men det å basere velstand og velferd på folketalsvekst inn i æva, er å likne med eit pyramidespel, og alle veit korleis slike spel endar. I staden for å oppmode folk til å få fleire ungar for å trygge velferdsstaten, kan vi heller gle oss over at dei låge fødselsratane er eit aldri så lite steg i retning av ei berekraftig utvikling.
Ordet «berekraftig» er eit av dei mest misbrukte vi har i ordlista. Men til liks med mange andre utvatna omgrep tydde dette faktisk noko ein gong. «Berekraftig utvikling» vart definert slik i FN-rapporten Vår felles framtid i 1987: «Utvikling som imøtekommer dagens behov uten å ødelegge mulighetene for at kommende generasjoner skal få dekket sine behov.» Og ei vending frå folketalsauke til folketalsnedgang, først i dei rike landa og så i heile verda, aukar sjansane for at komande generasjonar skal kunne arve ein leveleg planet.
Koplinga mellom folketal og klimaendringar er langt på veg eit politisk tabu.
Fleire artiklar
Dei fleste som satsar på eigen solkraftproduksjon, vil gjerne tru at dei bidreg til reduserte utslepp av klimagassar.
Foto: Frank May / NTB
Solkraftproduksjon: «Dei fleste vil vel gjerne tru at dei bidreg til reduserte utslepp av klimagass.»
Ane Barmen er utdanna skodespelar og musikkvitar. Ho har tidlegare skrive to romanar.
Foto: Maria Olivia Rivedal
Ane Barmen skriv med snert og humor og ein bit alvor om sånt som skjer seg.
Teikning: May Linn Clement
Oppbretta brok i bratta
«Å bretta er i grunnen ‘å gjera bratt’, og i norrønt hadde bretta just tydinga ‘reisa opp, reisa seg’.»
Ole Paus døydde før sjølvbiografien var ferdigskriven.
Foto: Nina Djæff
Eit sandkorn i maskineriet
Ole Paus skriv mest om slektsbakgrunn og mindre om artistkarrieren i sjølvbiografien sin, men det forklarar likevel mennesket Ole Paus.
Eit hus i Ål kommune vart teke av jordskred under ekstremvêret "Hans" i august i fjor.
Foto: Frederik Ringnes / NTB
Husforsikring i hardt vêr
Kan klimaendringane føre til at også norske heimar blir umoglege å forsikre?