Politikk

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Når sjølv rockestjerner engasjerer seg i strukturreformer i Utdannings-Noreg, veit du at det står mykje på spel. I Namsos samla DDE nyleg kring 7000 menneske til protestkonsert mot varsla kutt i studietilbodet i byen, og i Nesna har artisten Ida Maria gått i front i kampen for å forsvare lærarutdanninga på heimstaden. Leiinga ved Nord universitet har utløyst eit distriktsopprør – ved å gjere det departementet bad om.

Rabalderet starta 24. april da det vart kjent at konstituert rektor Hanne Solheim Hansen ved Nord universitet ville ha store endringar i strukturen til dette spreidde universitetet, med sine ni studiestader i Nord-Trøndelag og Nordland. Rektoren ønskte mellom anna å legge ned studietilboda i Nesna og Sandnessjøen og å kutte tilboda i Namsos og Vesterålen til eit nettbasert minimum. Namsos skulle misse sjukepleieutdanninga, vernepleieutdanninga og paramedisin. Campusane i Bodø og Levanger skulle derimot styrkast. Ved å samle dei faglege kreftene skulle universitetet både spare pengar og styrke seg fagleg, håpa Hansen. Så braka protestane laus.

Brotne lovnader

Det er lett å skjøne vonbrota ved institusjonane som er i fare. Høgskolen i Nesna, med ein 101 år lang tradisjon for lærarutdanning, vart fusjonert med Høgskolen i Nord-Trøndelag og Universitetet i Nordland for berre tre år sidan. «Vi har blitt lurt og tvunget inn i en fusjon. I fusjonspapirene står det at alle studiesteder skal utvikles videre», sa Morten Mediå, tillitsvald for Forskerforbundet, til Forskerforum etter at innstillinga frå rektor kom.

Og det er fleire brotne lovnader her: I 2015 forsikra Bjørn Haugstad, daverande statssekretær i Kunnskapsdepartementet, at strukturreforma i universitets- og høgskulesektoren ikkje skulle føre til at studiestader vart lagde ned. Det skulle berre bli færre universitet og høgskular, sa Haugstad, som var sentral i arbeidet med å drive fram fusjonsbølgja medan Torbjørn Røe Isaksen var kunnskapsminister.

Dei som forsvarer lærar­­utdanninga i Nesna, kan dessutan vise til betre søkartal enn lærarutdanninga i Bodø, god gjennomstrøyming og gode studentevalueringar. Men ein rapport som universitetsleiinga tinga som grunnlag for omstruktureringa, la vekt på andre ting, mellom anna «fagmiljøer med lav forskningsproduksjon», «få kvalifiserte søkere til fornying av fagmiljøet», «svært lav tilgang på godt kvalifiserte studenter» og «svært høye kostnader til lokaler og infrastruktur».

Samfunnsoppdraget

Konflikten kring Nord universitet kan sjåast som ein kollisjon mellom ulike forståingar av samfunnsrolla til utdanningsinstitusjonane. I intervju med Klassekampen sist laurdag svarte rektor Hansen slik på eit spørsmål om samfunnsoppdraget: «Det vi er redd for er å sakke akterut og bli et slags B-universitet. Vi har fått en ramme med ressurser og må holde hus med det vi har på best mulig måte. Det er vårt samfunnsoppdrag. Vi er ikke gode for regionen om vi ikke har relevant forskning og våre kandidater ikke er dyktige nok.»

Og Nord universitet har kniven på strupen: Heilt sidan fusjonen har denne institusjonen strevd med å leve opp til kriteria som norske universitet blir målte etter, til dømes akademiske publiseringar per tilsett. Det er ikkje så rart, sidan mange av institusjonane som vart med i Nord universitet var lærestader for profesjonsutdanning av lærarar eller sjukepleiarar.

Den statlege vaktbikkja Nokut – Nasjonalt organ for kvalitet i utdanningen – har lenge følgt Nord universitet med strengt blikk. «Vi mener å ane konturene av en institusjon som ikke makter, eller har tilstrekkelig interesse for kvalitetsarbeid», sa tilsynsdirektør Øystein Lund ved Nokut til nettavisa Khrono i desember i fjor. Nord universitet har streva med å halde oppe fire doktorgradsprogram, minstemålet for å kunne kalle seg universitet, og har færrast publiseringspoeng per vitskapleg tilsett av norske universitet.

Ordre om kutt

Løysinga var sentralisering, meinte regjeringa. I desember i fjor var resepten frå Kunnskapsdepartementet at Nord universitet måtte kutte i talet på studiestader. I tildelingsbrevet for 2019 heitte det at den «desentrale strukturen» var «en utfordring», og Nord universitet vart pålagd å «beslutte ny studiestedsstruktur» – eit klart signal om å samle ressursane på færre stader.

Korleis det skulle skje, var opp til universitetet. I vinter var kunnskapsminister Iselin Nybø klar på kor avgjerdsmakta låg: «Å lage en effektiv og fungerende studiestedsstruktur er styrets ansvar», sa ho til Khrono.

Men sjølv om departementet hadde gjeve beskjed om å stramme inn strukturen, var overraskinga tilsynelatande stor i regjeringa da kuttplanen faktisk kom. Venstre-leiar Trine Skei Grande sa til Namdalsavisa 3. mai at innstillinga kom utan forvarsel på ho – «som et snøskred i hodet» – trass i at Venstre har kunnskapsministeren.

No har regjeringa brått blitt oppteken av dei lokale og regionale rollene Nord universitet spelar. Kunnskapsministeren – som i vinter instruerte universitetet om å stramme opp strukturen – sende 30. april eit brev til styret der ho understreka kor viktig det var at «studiestedstrukturen legger til rette for at alle delene av regionen har tilgang til god kompetanse og arbeidskraft».

Og denne veka reiste statsministeren sjølv på brannsløkking i Nord-Trøndelag. «Nord universitet har også et samfunnsoppdrag hvor de skal sørge for god, desentralisert utdanning», sa Erna Solberg i Namsos på tysdag, ifølgje Adresseavisen.

Mange føremål

Dette er nye tonar frå regjeringa. Distriktsperspektivet har ikkje spela særleg rolle i reformene av høgare utdanning dei siste åra, meiner Oddveig Storstad, førsteamanuensis ved Institutt for lærarutdanning ved NTNU.

«Det distriktspolitiske aspektet ved utdanningssektoren synes helt fraværende – med unntak av at det står i veien for de nye universitetenes deltakelse i kampen om fremragende forskning», skreiv ho i ein kommentar i Forskerforum i februar. Der peika ho på kor viktige dei norske distriktshøgskulane var for å rekruttere folk med høgare utdanning til både offentleg sektor og lokalt næringsliv i distrikta.

Den nye universitetsmodellen i Noreg tek ikkje høgd for mangfaldet av føremål med dei tidlegare høgskulane, meiner Storstad.

– Dei nye universiteta skal konkurrere på ein annan arena, og distriktsperspektivet er berre ein hemsko. Dei er fråkopla det lokale. Debatten bak strukturreforma var ikkje ein brei diskusjon om korleis vi skal bygge landet vidare. Det er så mange frasar: «robust, konkurranse, innovasjon». Men mange av samfunnsbehova er jo dei same som før.

Storstad set spørjeteikn ved sjølve akademiseringa av profesjonsutdanningane.

– Vi må ha lærarar og sjukepleiarar for å få eit land til å gå rundt. Om vi berre fokuserer på forsking og publisering i internasjonale tidsskrift, mister vi drifta av Noreg av syne. Og det er ikkje sikkert at sjukepleiarutdanninga i Namsos blir betre av at det er fire doktorgradsløp i Bodø og Levanger.

Politisk ansvar

Striden om Nord universitet har fått fram store veikskapar i styringsmodellen for universiteta, meiner Espen Ingvar Leirset, som er stipendiat og universitetslektor i statsvitskap og styremedlem ved Nord universitet.

– Modellen er meir eigna for godvêr enn uvêr, på liknande vis som føretaksmodellen i helsevesenet. Styra til universiteta skal ha autonomi, men samtidig er det umogleg for regjeringa å melde seg ut av ein lokaliseringsstrid. Dette vil alltid vere eit politisk ansvar.

– Du meiner dette er ei demokratisk problem?

– Ja. Denne modellen skaper ein illusjon av at avgjerdene ligg hos styret. Men det vil alltid vere eit politisk ansvar korleis ei offentleg verksemd blir driven her i landet, og det politiske ansvaret ligg hos statsråden.

Styringsmodellen set universiteta i skvis, meiner Leirset.

– Nokut bryr seg ikkje om strukturen når dei skal evaluere, dei har sine krav. Og om universiteta ikkje når måla, blir dei kakka i hovudet. Men om du gjer noko med strukturen, blir det bråk. Universiteta er gissel for ein politikk som ikkje går i hop, seier Leirset.