Helse

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

Ingen som har hatt tannverk, er i tvil om at tennene er ein del av kroppen. Likevel er ikkje tannhelsetenester som andre helsetenester. Noreg er eit rikt land med ein svært velutbygd velferdsstat, men det er berre nokre få typar tannbehandling som gjev rett til refusjon over folketrygda her i landet. I dei fleste andre vestlege land kan alle få større eller mindre delar av tannlegeutgiftene sine refunderte. Når det gjeld tannhelse, er Noreg eit annleisland.

Staten tek rett nok ansvar for delar av tannhelsetenestene: Tannlegebesøk er gratis for barn og ungdom og subsidierte opp til 20 års alder, og dei som er pleietrengande på sjuke- og aldersheimar, får gratis tannbehandling. I tillegg finst det ei liste på 15 ulike tilstandar som kan kvalifisere til refusjon av tannlegeutgifter frå staten. Men det aller meste av tannbehandling må vaksne nordmenn betale for frå eiga lommebok. I gjennomsnitt brukar kvar av oss 3200 kroner på tannlegetenester årleg, og det finst ikkje noko tak for eigendel. For vanlege legetenester er taket for eigenbetaling på 2258 kroner, etter det får norske borgarar frikort.

Dyr behandling

Er dette så nøye, kan ein spørje seg: Den norske tannhelsa er generelt bra i dag, og for dei fleste nordmenn er utgiftene til tannlege fullt overkomelege. Men for dei som har dårleg råd og dårlege tenner, er biletet annleis. Mange typar tannbehandling er svært dyre. Ei stor rotfylling kan koste 4000 kroner og eit tannimplantat over 10.000 kroner. For den som har verkeleg store problem med tennene, kan tannlegerekninga gje økonomien ein alvorleg knekk.

Somme tek opp forbrukslån for å betale for tannbehandlinga dei treng, andre utset tannlegebesøket altfor lenge av økonomiske grunnar. Folk med dårleg økonomi kan søkje NAV om støtte til naudsynt tannbehandling. Men kva som blir dekt, er eit skjønnsspørsmål. Praksisen varierer frå kommune til kommune, og NAV kan setje vilkår for støtta. Somme NAV-kontor krev til dømes at folk sel private eigedelar før dei kan få støtte til tannbehandling.

Klasseskilje

Mykje tyder på at det norske systemet har skapt eit klasseskilje i tannhelsa. Statistisk sentralbyrå (SSB) samanfattar det slik: «Personar med låg utdanning og låg inntekt har dårlegare eigenvurdert tannhelse, går sjeldnare til tannlege, og har eit større udekt behov for tannlegetenester enn resten av befolkninga.» I låginntektsgruppa er det tre gonger så vanleg å utsetje tannbehandling på grunn av økonomien som det er i resten av den vaksne befolkninga, syner tal frå SSB. Og utset du tannlegebesøket for lenge, kan sjølv små problem bli store: Ei murring i tanna kan ende med ei kostbar rotfylling, ein liten tannkjøtinfeksjon kan ende med tap av tenner.

Dette liknar ikkje på den norske velferdsstaten vi kjenner, den med dei universelle ordningane, den omfordelande staten som skal sikre eit godt helsetilbod for alle. Så kvifor er tannhelse så annleis enn anna helse? Mykje av svaret ligg over 100 år attende, i den tida da velferdsstaten var i sin tidlege barndom.

Eit historisk høve

– Det som skjedde under første verdskrigen, fekk veldig store konsekvensar. Det var eit historisk høve som gjekk tapt, seier Vibeke Erichsen. Ho er professor emerita ved Institutt for administrasjon og organisasjonsvitskap ved Universitetet i Bergen, og skreiv doktoravhandling om profesjonshistoria til tannlegane i Noreg. I 1910-åra brukte norske tannlegar profesjonsmakta si til å halde tannhelsa utanfor ansvarsfeltet til staten, meiner Erichsen.

Det var nære på den gongen, påpeikar ho. Tidleg på 1900-talet utførte nokre legar òg tannoperasjonar, og lov om sykeforsikring frå 1909 inkluderte refusjon for trekking av tenner. I 1914 gjekk både regjeringa og stortingsfleirtalet inn for å utvide støtta til tannbehandling gjennom sjukekassane, som var ein forløpar for folketrygda. Men saka vart utsett på grunn av krigsutbrotet. I mellomtida arbeidde Den norske tannlegeforening iherdig for å få endra lova.

Profesjonskamp

– Tannlegeforeininga ønskte å halde tannbehandlinga unna staten og legane. Om tannbehandling skulle bli dekt av det offentlege, ville tannlegane misse mykje av kontrollen med profesjonen, seier Erichsen.

Dersom tannbehandling vart dekt av det offentlege, kunne det ende med eit offentleg tannlegevesen, frykta tannlegeforeininga på den tida. I så fall ville prinsippa om fritt tannlegeval og frie prisar ryke. Og tannlegane vann fram i 1915: Tannbehandling forsvann ut av lov om syketrygd.

– Dermed var skiljet mellom tannbehandling og anna legebehandling etablert. Temaet har dukka opp att mange gonger seinare, men diskusjonen om dette har aldri blitt teke opp att på verkeleg breitt grunnlag igjen, seier Erichsen.

Ho trur at Noreg ville ha hatt ei liknande refusjonsordning for tannbehandling som mange andre vestlege land, om tannlegeforeininga hadde lagt meir vekt på samfunnsperspektivet og mindre på fagforeiningsinteressene i 1910-åra.

Aldri på dagsordenen

Heller ikkje da velferdsstaten vart utbygd i etterkrigstida, kom det noka refusjonsordning for tannlegebehandling av vaksne, men det kom andre offentlege tiltak for tannhelsa. I 1950 fekk Noreg folketannrøkta, som skulle syte for gratis tannbehandling av barn og ungdom, og det vart langt betre tannlegedekning utover landet. I 1984 vart folketannrøkta og skuletannpleia slegne saman til ei offentleg tannhelseteneste. Men å gjere tannbehandling til ein del av folketrygda har aldri vore verkeleg på dagsordenen, sjølv om mange har teke opp spørsmålet gjennom åra.

I 1998 tok til dømes Olav Gunnar Ballo frå SV opp dette temaet i Stortinget og sa: «Det skille som er skapt mellom tannbehandling og øvrig medisinsk behandling kan synes kunstig, idet dårlig tannhelse også vil ha sterk påvirkning på den enkeltes generelle helse.» Daverande helseminister Dagfinn Høybråten svarte at skilnaden på munnhelse og anna helse hadde «ei historisk forklaring», og viste til vedtaka som vart gjorde under første verdskrigen. Noko slikt blir sjeldan rekna som ei god nok grunngjeving for dagens politikk på andre felt.

Tungt lyft

I 2000 kom derimot eit stortingsframlegg frå Framstegspartiet som fekk tannpolitiske konsekvensar. Øystein Hedstrøm og John Alvheim foreslo trygdefinansiering av behandling for tannkjøtinfeksjonen periodontitt, som kan føre til tap av tenner. Dei viste til at det ikkje er nokon prinsipiell skilnad på alvorleg periodontitt og andre infeksjonssjukdomar som blir behandla av legar og gjev rett til refusjon. Forslaget gjekk gjennom i 2002, og periodontitt er i dag ein av dei 15 tilstandane som kan gje rett til dekning av tannlegeutgifter frå folketrygda.

Dette vedtaket er ein av grunnane til at staten no bruker meir pengar på norsk tannhelse enn før. Medan det gjekk kring 250 millionar kroner til tannbehandling over folketrygda i 2000, vart det brukt 2,4 milliardar folketrygdkroner til slike føremål i fjor. I 2015 brukte nordmenn kring tolv milliardar på private tannlegetenester. Om storparten av dette skal over på folketrygda, er det eit tungt lyft for ein pressa velferdsstat.

Fleirtal i folket

Men skiljet mellom tennene og resten av kroppen har aldri vore godt grunngjeve. Dei siste åra har det dessutan kome ei rekkje studiar som tyder på at infeksjonar i tannkjøtet kan ha skadeverknader andre stader i kroppen, og mellom anna kan auke faren for hjarte- og karsjukdomar. Kan tida vere mogen for å ta steget heilt ut, likestille tannbehandling med anna legebehandling og setje eit tak for eigendelane til tannlegeutgifter?

Ja, meiner svært mange. Ni av ti nordmenn vil at tannbehandling skal sidestillast med andre helsetenester, synte ei spørjeundersøking som Opinion utførte for FriFagbevegelse og Dagsavisen i haust. Berre seks prosent var mot. Halvparten av dei spurde var positive til å betale meir skatt for å få tannlegetenester inn i folketrygda.

Store kostnader

Ein erklært skeptikar til å sidestille tannbehandling med anna legebehandling er Carl Christian Blich. Han er tannlege, tidlegare leiar i Den norske tannlegeforening, universitetslektor og aktiv i Høgre. Ei universell ordning for dekning av tannbehandling kan medføre både unødig tannbehandling og fordyrande administrasjon, meiner Blich. Han ønskjer seg meir målretta tiltak for dei med dårleg råd.

– Dei fleste nordmenn har i dag ganske små utgifter til tannbehandling. Da er det kanskje ikkje rett eller naudsynt med universelle ordningar for dette. Det medfører store kostnader å administrere ei tannbehandling over folketrygda, og det kan i sum bli dyrare for samfunnet.

– Men i dag er det 15 tilstandar som kvalifiserer for statleg stønad til tannbehandling. Det krev òg administrasjon?

– Ja, systemet har blitt komplisert, så innvendinga om at folketrygdfinansiering gjev fordyrande administrasjon, har blitt svakare enn før, seier Blich.

– Men dei fleste av oss har god tannhelse, og 90 prosent har vore til tannlege i løpet av dei siste to åra. Truleg er det viktigare å sjå på ordningar for dei som har dårleg betalingsevne. For den einskilde som misser tenner fordi han ikkje har råd til å gå til tannlege, er det inga trøyst i gjennomsnittstala. Når dei fleste har god tannhelse, blir det enda meir stigmatiserande å ha dårlege tenner. Om politikarane løftar blikket, vil dei sjå at det er liten risiko i å vere meir raus overfor dei som har betalingsvanskar.

Ei full likestilling av tannhelse og anna helse er det framleis små utsikter til. Men det finst derimot vilje til å gjere meir for dei med dårleg råd og dårlege tenner, i tråd med det Blich etterlyser. Sist veke fekk opposisjonspartia med seg KrF på å krevje at regjeringa går gjennom refusjonsordningane for tannbehandling. Målet er å utjamne sosial ulikskap og gje betre hjelp til dei som ikkje har økonomi til å få utført naudsynt behandling av tennene.