At menneske blir fengsla eller stilte for retten under jule- og nyttårsfeiringa, er vanleg praksis i fleire autoritære land. Når merksemda til diplomatane er fråverande, og folk som bur der, er opptekne av si eiga familiefeiring, slår styresmaktene til. For nokre år sidan kidnappa aserbajdsjansk politi ein brysam antikorrupsjonsbloggar fjerde juledag. I fjor blei den russiske organisasjonen Memorial tvinga til å leggje ned vesle nyttårsaftan. I år hadde Putin nok med å bombe Kyiv eit kvarter inn i det nye året.

Siste diktator

Aleksandr Lukasjenka, som er omtalt som Europas siste diktator, såg heller ingen grunn til å la julefeiringa leggje ein dempar på den pågåande undertrykkinga. Med så mange igangsette politisk motiverte saker hadde domstolen inga tid å miste. Fredag 6. januar var byrjinga på den ortodokse julehøgtida. Dagen før starta rettssaka mot den belarusiske fredsprisvinnaren Ales Bjaljatski.

Hausten 2020, då hundretusenvis gjekk ut i gatene og demonstrerte mot at Lukasjenka etter 26 år ved makta hadde erklært seg sjølv som vinnar av valet, dokumenterte Ales og kollegane i Viasna korleis styresmakta brukte vald og tortur mot dei arresterte demonstrantane. No var Ales og kollegaene tiltalte for smugling og for å ha finansiert aksjonar som øydela ro og orden. For det risikerte dei sju til tolv års fengsel.

Tiltalte i bur

Vi hadde nesten ikkje høyrt noko frå Ales sidan han blei fengsla. I januar 2023 dukka dei fyrste bileta opp. I handjern sat han i ein svart hettegenser inni eit bur i ein rettssal i Minsk mens han heldt ein plastikkpose med rettspapira i. Totalt omfatta straffesaka meir enn 283 filer som romma meir enn 300 sider kvar. Det furete andletet til Ales sa meir enn nokon rapport om fengselsvilkåra og kva fridomskampen hadde kosta.

Buret var i seg sjølv ikkje noko å heve augebryna over. Det er vanleg praksis i Aserbajdsjan, Russland og Belarus å halde dei tiltalte i bur, sjølv om skikken bryt med internasjonale rettsprinsipp om at alle skal vurderast som uskuldige fram til domen er avsagd.

Trass i krav frå EU-parlamentet og Nobelkomiteen fekk ikkje Ales kome til Oslo for å ta imot Nobels fredspris. I staden var det kona hans, Natalia Pinchuk, som framførte talen med verdig røyst, basert på sitat frå Ales. Nokre få setningar fekk han formidla munnleg til kona gjennom ein vegg av glas ein månad etter at prisen blei kjend. Det var fyrste gongen ho fekk møte ektemannen etter fengslinga halvtanna år tidlegare. Han fekk ikkje lov å levere nokon tale til henne.

Demonstrert

«Det er slik at folk som set fridom høgast, er dei som oftast mister han», var opningsorda kona las opp. I kjend stil drog Ales fram at kollegaer i Aserbajdsjan, Usbekistan, Iran og Hong Kong i likskap med han sat bak murane. Han hadde sjølv demonstrert for å få fri andre fengsla menneskerettsforkjemparar. Desse hadde i si tid, då Ales sat inne frå 2011­ til 2014, stått på for at han skulle sleppe fri. Etter stor nasjonal merksemd og internasjonalt press slapp Ales til slutt ut eit halvt år før domen vart sona ferdig. Det var ei anna tid, då ein kunne telje politiske fangar på ei hand. I dag er det meir enn 1400 som har fått fengselsstraff eller ventar på dom for politisk motivert verksemd.

Tidlegare kunne rettssakshøyringane tene som pause frå isolasjonen bak murane, ein arena for å fram bodskapar gjennom ein forsvarstale. Ein sjanse til å sjå venner og kollegaer som tilhøyrarar i rettssalen. Og for kollegaer å gje si støtte gjennom vitnemåla i retten til den fengslande.

Slik var det sist då Ales var tiltalt i 2011. No var det få å veksle blikk med blant tilhøyrarane. Mange av kollegaene til Ales frå Viasna og andre menneskerettsorganisasjonar var i Oslo for å delta i den høgtidelege feiringa av prisen i desember. Dei fleste av dei hadde forlate heimlandet då razziaar var blitt kvardag. Dei kunne ikkje dra tilbake. Andre blei nekta inngang i rettsdøra. Nokre av dei få diplomatane som hadde kome for å observere, slapp ikkje inn. Nastia Loika, som var blitt igjen for å observere rettssaker, vart sjølv arrestert under ei rettshøyring i fjor haust. Ho sit framleis inne.

Kampen for språket

I nobeltalen drog Ales fram kampen for det belarusiske språket: «Eg starta med å vere kritisk til sovjetisk realitet tidleg. Blant andre saker erfarte eg avgrensingar i bruken av belarusisk språk, som middel for å de-belarusere oss, noko som dei gjorde då og held på med no. (...) Også i dag er eksistensen til Belarus som nasjon og folk truga. Det er ein dramatisk feil å skilje rettar og verdien av identitet og sjølvstende frå kvarandre.»

Trass i meir enn 18 månader i umenneskeleg varetekt held Ales fast på prinsippa han har levd og arbeidd for. Fyste dagen, i eit bur med handjern, stilte han krav om at rettssaka skulle haldast på belarusisk, deira eige språk. Kravet blei avslått. I nobeltalen siterte Ales kva Paven Johannes Pauls bodskap hadde vore då han vitja kommunistiske Polen i 1980. Tre enkle ord: «Ikkje ver redd.» Ved å stille krav i retten viste Ales det same.

Ane Tusvik Bonde er seniorrådgivar i Human Rights House Foundation og fast skribent i Dag og Tid.