Andreas Hompland

hompland@online.no

Byråsjefen har hatt ein vel fortent sommarferie utan heimekontor. Etter at Forvaltninga hadde fått stokka og delt ut koronakorta, har fungerande helsestyresmakter spela dei med sikker hand, og alle har vaska hendene og vore med på eit kollektivt skippertak. I verdshelsesamanheng minner Byråsjefen om Gros ord: «Det er typisk norsk å være god.»

At det kan skeia ut på ishavssafari med Hurtigruten, der Trygve Hegnar står til rors, med Tom Cruise på mission impossible, i somaliske storfamiliar, i demonstrasjonar, på barar i Oslo, i tette kyrkjelydar i Haugesund, i bryllaup i Moss og andre porøse kohortar, er ikkje meir enn prognosane har tatt høgde for. Men regimet er rimeleg godt rigga for å følgja opp slike avvik utan at det har skapt nye smittebølgjer, og lykka har vore betre enn forstanden, så det grensar ikkje til svenske tilstandar.

DUGNADSPROSJEKT er det kalla. Dugnad er kåra til det norske nasjonalordet. Det er eit stolt og verdifullt kjennemerke ved det norske, ei hjartesak, ein kongeleg og kollektiv fortenestemedalje. Det er ein integreringstest og eit berande omgrep i norskopplæring for innvandrarar. Du er kronisk norsk når «dugnad» gir deg hornmusikk i brystet.

Ein grei definisjon på dugnad er eit prosjekt der alle bidrar til beste for seg sjølv og fellesskapet. Det er ikkje lovpålagt og for så vidt frivillig å vera med, men det er ikkje greitt å la det vera – «å ikkje ha lyst» duger ikkje. Dugnaden bryt saman som sosialt og moralsk konsept når nokre snik seg unna. Alle er like i dugnaden, og ingen er likare og friare enn andre.

DUGNAD ER Å TA eit felles tak saman i delt båt, bed, bu, bakgard, bedehus eller bane. Det oppstår ikkje spontant, men er vedtatt og tillyst til fastsett tid, med felles pause med dugnadslaga kake og kaffi. Gjerne under oppsyn av ein organiserande, pågåande, kontrollerande og moraliserande vaktmeister Narvestad som prøver å kombinera entusiasme, plikt og skam.

Å vera med på dugnadsarbeid skal vera noko positivt, av lyst, ære og plikt, men er heller ikkje utan ein dose negativ sosial kontroll. Skam er ein del av dugnadens vesen: Det er skamfullt å ikkje stilla opp og yta eit eller anna. Då bidrar ein i det minste med tid, for personleg tid i fellesprosjektet kan ikkje konverterast i avgift, pengar eller leigd arbeidskraft. I dugnadsøkonomien er det jamgodt med prostitusjon.

DUGNADSÅNDA har tapt seg som berande kraft i forsvarsverket mot koronaen. Helseminister Høie taler heller om skuld og skam, og han har bytt til andre metaforar: «Vi bor i samme hus. Vi sitter i samme båt. Vi spiller på samme lag.»

Ein grunn er at dugnad ikkje kan vera ein varig tilstand. Ein dugnad kan ’kje vara evig, veit du, kan aldri vara evig. Oppgåvene går etter kvart over i meir forpliktande og institusjonaliserte og profesjonelle former, i regi av kommune, stat eller private firma.

Ein annan grunn er når folk og grupper kjem ulikt ut. Då taper dugnaden oppslutnad og tillit. «Dugnad for dei svake» er vakkert, men sjølvmotseiande, for dugnad må bygga på at det ikkje er rein altruisme, men opplyst eigeninteresse.

OVERARBEIDDE, smitteutsette og underbetalte helsearbeidarar er moralsk mana til dugnad og lønte med klapping. Dei som jobbar i frontlinja i transport, renovasjon, reinhald og daglegvarehandel, har også fått takk. Men om dei krev at dette må få utslag i lønn, sprenger dei den moralske akkorden og frontfagmodellen og undergrev arbeidsmarknadsregimet.

Somme har misbrukt dugnaden grovt. Ein hotellvert på Hankø påla permitterte tilsette å jobba og kalla det dugnad. Kiwi auka omsetnad og forteneste under slagordet «Kiwi sitt bidrag i dugnaden er å gjøre maten enda billigere». Det politiske fleirtalet pumpa milliardar inn i det oljeindustrielle komplekset. Halvparten av statleg støtte til bedrifter har gått i husleige til eigedomsbaronar som har snike seg unna dugnaden.

SOM SOSIOLOG prøvde Spaltisten, saman med ein kollega som forska på frivillig innsats i sivilsamfunnet, å introdusera dugnad [the døggnæd]som eit originalt og berekraftig omgrep i internasjonal sosiologi.

Det klaffa aldri heilt. Somme meinte det var dekt av frivillig arbeid, filantropi, altruisme, nestekjærleik eller «veldedighet». Andre hevda at det høyrdest ut som sjølvhjelp mellom fattige, moralsk samhald i utsette grupper, solidaritet eller tvangsarbeid.

Me måtte medgje at det nok var litt av alt dette, men at dugnad likevel er noko særskilt: Det er frivillig, men også ufrivillig, for det er kopla til plikt og negativ sosial kontroll og utstøyting. Vil du ikkje, så bør du.

KONKLUSJONEN VÅR var at dugnad [døggnæd] ikkje lét seg omgrepsfesta og internasjonalisera som eksportvare. Til det er den norske dugnaden for tett pakka inn i historiske og økonomiske verdiar, samfunnsmoral, sosiale bindingar, næringstilhøve og organisasjonstradisjonar.

Dugnad kan duga i praksis, om det ikkje blir for mykje av det. Dugnaden er mest verdifull som ein berande del av den ideologiske forteljinga om det gode norske, med rot i bondesamfunn og frivillig organisering, det gjensidige og det egalitære. Aukande sosiale og økonomiske forskjellar er eit virus som undergrev dugnads­elementet og motstandskrafta i den norske modellen.

Andreas Hompland er
sosiolog og skribent.