Andreas Hompland

hompland@online.no

Å gjetta på dialekt var ein artig sjanger. Der fekk ein høyra talemål frå ulike stader i landet, og så skulle språkekspertar på fagleg grunnlag stadfesta kvar dei høyrde heime.

I 1980-åra hadde monopolkanalen NRK programserien På dialekten. Det var skikkeleg gamaldags folkeopplysning, eit slags Noreg rundt etter fjøstid. Bygdefolk fekk «eksponer sæ», snakka om dagleglivet og synga viser på dialekt.

I Dialektriket (2013), med Yasmin Syed frå Vinje som programleiar, var sjangeren sjaina opp, mykje kvikkare og med fleire etniske dialektprøvar med kronisk norsk bakgrunn. Serien ville undersøka kvifor dialektar er så viktige som identitetsmarkørar og gjer nordmenn glade og stolte, sinte og såre. I ein teig i vignetten kledde språkdirektør Sylfest Lomheim seg naken og stod opp i dialektmangfaldet.

SLIKE PROGRAM tykte Byråsjefen godt om, for han er hekta på idretten. Det er så alvorleg at han kan falla ut av samtalar og gløyma seg bort når han høyrer føredrag. Han sluttar å lyda på det som blir sagt, men høyrer etter målmerke for å stadfesta den som talar.

Han er med respekt å melda svært god til å ringa inn talemål. Ei ekstra utfordring er det når folk har kledd av seg dialekten, talar bokspråk og knotar med ord og tonefall. Men noko sit enno att, og det jaktar Byråsjefen på.

HER OM DAGEN høyrde han ein talar som var vanskeleg å plassera. Han var svært avslept, men skarra. Og sjølv om dei blaude konsonantane hadde hardna, meinte Byråsjefen at han kunne plasserast i det sørlandske.

Det var eitt målmerke han beit seg fast i: alle desse trykklette e-ane, som i «ein blinde mann». Byråsjefen har lese seg opp i Wikipedia, så han veit at dette språklege fenomenet heiter svarabhakti. Det kjem frå sanskrit og tyder «hjelpevokal» eller «innskoten vokal»: Ein hjelpande svarabhaktivokal blir putta inn mellom to konsonantar for å letta uttalen.

I dialektar på Vestlandet, i Agder og Vest-Telemark er det svarabhaktiske spor frå 1300-talet. Hestr på norrønt blei til hester i ein overgangsfase, men på normalnorsk i dag har både e og r falle bort, så me seier og skriv hest. Men i nokre sørlandske dialektar heng e-en att i substantiv i fleirtal, slik at det heiter «heste» og ikkje hestar eller hester.

DET VAR DETTE Byråsjefen beit seg merke i. Talaren sa «medlemme» og «forhandlinge», ja til og med «bøke».

Byråsjefen smakte på Vennesla før han flytta lenger vest, men ikkje til Lista, for talaren bles ikkje på konsonantane p, k og t. Han enda aust for Lyngdal og vest for Søgne, men kutta ut Vigeland og Lindesnes fordi han høyrde klare spor av bymål. Då han måtte velja mellom Mandal og Farsund, fall han ned på Farsund.

Svaret var feil, for talaren var fødd og oppvaksen i Mandal. Det måtte Byråsjefen ta til vitande, men ettersom han er ganske sjølvrettferdig, peika han på at talaren ikkje hadde budd i Mandal på 30 år. På dei åra har talemålet i Mandal gravitert mot det kristiansandske, og då har e-en gått tapt. Men det har ikkje gått så ille at dei seier «hestor», som på Lundsida og Vågsbygd i Kristiansand.

SPRÅKEKSPERTAR vil sikkert protestera på utgreiinga til Byråsjefen, men han er ein sann amatør og lar seg ikkje stagga. Han elskar å høyra dialekt, men det må vera til kvardags og heimebruk. Offentleg meiner han at ein bør halda seg til normert talemål, slik dei gjorde på Det norske teatret før og slik det var i NRK i dei store språkrøktarane sine dagar, men som TV 2 har undergrave frå hovudbølet i Media City i Bergen.

Når Byråsjefen sjølv tar av seg kontorkleda og er «heime» på ferie, talar han dialekt slik ingen av dei unge i bygda gjer lenger. Men når han talar på vegner av Forvaltninga, er det på klokkardansk.

VERTINNA, derimot, gler seg over at så mange talar dialekt i radio, på TV og frå talarstolar, same kva målform dei måtte skriva i. Men ho krev at dei talar tydeleg og forståeleg, slik som Ingerid Stenvold i Dagsrevyen på den merkelege blandinga av nordnorsk og østerdalsk frå Indre Troms. Vertinna har stor sans for Harald Stanghelle. Ho likte ikkje finanspolitikken til Sigbjørn Johnsen, men ho likte måten han la han fram på.

Ikkje det at Vertinna liker alle dialektar; ho meiner somme er direkte stygge og høyrest slurvete ut. Tertefint bergensmål kan ho ikkje fordra, og verre er det at bergensarar ikkje vil vera ved at dei talar dialekt, men at det er noko strilar og andre usiviliserte vestlendingar driv på med.

Sjølv hadde Vertinna teneste i hovudstaden den gong nordlendingar ikkje fekk leiga hybel. Det ho aldri kjem over, er den språklege uforstanden ho møtte, den som ovra seg i den nedlatande frasen «Hva behager!?».

SPALTISTEN er frå dalstrøka innafor kysten Lindesnes Åna-Sira og melder seg inhabil, for han skriv ein slags nynorsk når ikkje språkvaskarar og korrekturlesarar grip inn. Derfor har han fått mange klager frå norsklærarar som ikkje kan bruka tekstane hans, for det ville føra elevane ut i endå større sidemålskaos og fortaping.

Eg fekk eingong Vest-Agder mållags dialektpris for munnbruken. Det var midt mellom Kristen Gislefoss og Bjøro Håland, så eg tok det som ei ære. Medan eg konstaterer at målfolkets doble slagord frå 1970-åra, «Tal dialekt – skriv nynorsk», ikkje har slått til. Det er blitt meir dialekt i det offentlege rommet, men mindre normert nynorsk i skrift og tale.

Andreas Hompland er
sosiolog og skribent.