Kvifor streikar lærarane? Eg meiner sjølvsagt at lærarar bør få høgre løn, med dei krav til utdanning, utgifter og kompetanse som no er.

Men lærarløna burde absolutt vore knytt til ein diskusjon om skuleutviklinga. Det vi i dag høyrer mest om, er eleven og dei utfordringane elevane har. Det er forståeleg, men då må vi òg drøfte tilhøva til dei som skal ta seg av elevane. Her har det dei siste 25 åra vore omfattande endringar av arbeidsvilkåra.

«Medarbeidarsamtalar»

Invasjonar i elevens privatliv av lærarar som ikkje er faglærte psykologar eller sosionomar, er i dag vanleg i form av «relasjonsutviklande samtalar» – ei form for medarbeidarsamtale med eleven. Det vert på den måten lagt så stor vekt på kjensler i alle samanhengar at alle til slutt vert usikre.

For kven avgjer kva som er relevant, kor langt kan ein strekkje forståinga, og kvar går grensa mot fagleg vurdering? Når foreldre legg seg opp i vurderingane av borna sine, kva slag relasjonar utgjer dette? Tidlegare unngjekk ein personlege kjensler ved å diskutere emna i faget; tekstarbeid, religion og samfunnsfag fekk viktige roller som bindelekkar mellom det personlege og oppøvinga til offentleg tale. No oppmodar ein tvert om til å vrengje sjela i klassen eller overfor læraren.

Rapportering

Lærarar og rektorar er overkontrollerte med ein uendeleg serie av rapportar, evalueringar og registreringar, med kompliserte tildelingar av timar for ulike grupper elevar. Det faglege arbeidet er meir enn nokosinne innretta mot testar undervegs mot eksamen. Puggeskulen er gjeninnført; ein måler kva elevane hugsar, ikkje kva dei forstår.

Ei undersøking i 2015 synte at dårleg leiing var ein grunn til at lærarar slutta. Men læraren sjølv er arbeidsleiar og fri under ansvar til å gjere kva hen vil. Ein kan då lett kome overeins om arbeidsdeling. Men: Lærarar sensurerer og bind seg sjølve, noko diskusjonen om Samuel Paty-saka på ein ekstrem måte viste for eit par år sidan, då ein fransk lærar vart halshogd fordi han hadde snakka om Muhammed-karikaturane. Ein tilpassar seg så ein mistar fagleg identitet og initiativ.

Min idealskule skulle vere meir innretta på å forstå det samfunnet vi no lever i, fyrst og fremst. Vi treng lærarutdanningar som set folk i stand til å forstå grunnlaget for ny teknologi, nytt arbeidsliv, ny skriftkultur, nye berekningar, nye former for deltaking. Og for verda ikring oss.

Stadige reformer

Etter reformer som har avløyst kvarandre på lag kvart tiande år sidan 1980-åra, har vi ein trettenårig skule der born, unge og lærarar ofte ikkje utviklar heilskapsoversyn over kva dei held på med. Tendensen er faktisk i strid med intensjonen i gjeldande læreplan; faga lukkar seg inne om seg sjølve og prøver å sikre minimumskunnskapar, som så straks vert omdanna til maksimumskrav. For å nå krava utarbeider ein heile tida «manualar», forordningar for kva som må gjerast til kva tid. Jamvel oppfattar mange lærebøkene som autoritativt «pensum», endå det er fritt korleis ein arbeider for å nå læringsmåla.

Dette har eg helst krangla med norsklærarar om, så litt derifrå. Når ein reduserer all tekstanalyse til moralske døme der ein skal diskutere elevens oppleving og kjensler, og ein reduserer tekstane sjølve til døme på verkemiddel eller tidstypiske trekk, då kan ein godt bruke korte tekstar, ofte sterkt endra tekstar frå originalen. Dermed mistar teksten eigenverdi, og korttekstlesinga som leit etter fakta er forsterka i nettlesinga.

«Fagfornying»

Oppdagargleda er borte, for det ein skal hugse, er at der er gamle namn på nokre verkemiddel, til dømes, ikkje korleis noko verkar, eller kva eit middel er for noko, og kva teksten kan ha for rolle i kulturen. Tidlegare var norskfaget eit tenkjefag, og ein lærte detaljane gjennom heilskapen.

Tendensen er der i mange fag; ein ideologiserer fagets rolle. Men kva med bruken av til dømes historia, vert det drøfta i historiefaget, altså korleis vi i dag utnyttar historiske forteljingar, lærdommar, korleis vi lever i historisk skapte strukturar vi har ansvar for? Eller kva med rolla framandspråk og engelsk har fått i samfunnet, bør vi ikkje forstå henne betre – heller enn å okke oss over ytre påverknader?

Nyaste læreplanen, kalla «Fagfornyinga», gjer at tversgåande tema vert mest mogleg sosiale, men abstrakte: livsmeistring, psykisk helse, medborgarskap. Omdanninga av læringsutfordringane til oppleving og formidling av eigne kjensler motverkar arbeidet med å forstå at «kritisk tenking» er kritikk av eigne fordommar overtekne av kulturen. I staden kjem angsten for å seie eller skrive noko feil.

Den såkalla digitaliseringa av skulen er dei fleste stader ein vits. Utan nokon innsats for å setje lærarar i stand til å gje opplæring i kjeldeframhenting og -kritikk har ein lagt det som før gjekk føre seg med penn og papir, over på skjerm. Dermed har ein òg slukt ein behavioristisk pedagogikk for minnetrening.

Kahoot! er alle så glade for, og dei framhevar det som god meistring av det digitale, men i realiteten er det fleirsvarsoppgåver der ein øver seg på å svare rett, liksom all denne bruken av quizar for å avrunde timar.

Ikkje-skulsk verd

Der står då læraren og skal meir administrere enn organisere eit system som lite tek omsyn til ungdommens populærkultur eller utviklinga av arbeidslivet dei skal gjere teneste i gjennom 40 år etter skulen. Grunnskulelærarutdanningane gjer ein heltemodig innsats, men også der er det ikkje overveldande teikn på at ein skal unngå å isolere seg frå den ikkje-skulske verda. Skulen snakkar skulsk. Og lærarane har ikkje lært å analysere skriftkulturen, reknebehova, dei digitale utfordringane og knapt nok munnleg aktivitet, som det på ingen måte er semje om korleis ein skal arbeide med i skulen.

Ingen utanforståande forstår skulen lenger. Dette bør fagforeiningane for lærarane ta opp, i fullt monn, i alle sine fagorgan og så offentleg og høglydt som råd er. Før neste gong dei diskuterer løn.

Bjørn Kvalsvik Nicolaysen er professor i lesevitskap ved Universitetet i Stavanger og fast skribent i Dag og Tid.