ANDREAS HOMPLAND

hompland@online.no

Vertinna er grundig lei maset om 1968. Ho ser det som eit endetidsteikn: Dei som er flytta opp i avgangsklassen, gjer eit siste forsøk på finna att sin tapte ungdom og rydda seg gravplass i ein nostalgisk flik av historia. Hadde ho tala tysk, ville ho ha kalla det Vergangenheitsbewältigung.

Byråsjefen har i ein mannsalder vore plaga av desse sekstiåttarane. Han har møtt dei som sjølvbedragarar frå ein oppskrytt generasjon. Dei lét som dei var opne og tolerante, men okkuperte posisjonar og blei sjølvgode og forstokka. Han trudde jubileumsrunden i mai, med hundretals artiklar og dusinvis av bøker, var eit endeleg farvel. Derfor er han skuffa over at Spaltisten melder seg inn i koret på etterskot.

DET ER IKKJE til å unngå, for om Spaltisten vil eller ikkje, er han demografisk ein typisk sekstiåttar: fredsbarn frå dei store fødselskulla etter krigen, bygdegut som blei fanga opp av utanningseksplosjonen og flytta inn på Blindern då SV-fakultetet var nytt, våren 1968.

Jan Bojer hadde laga ein eigen versjon av Dylans «The Times They Are a-Changin’» nokre år tidligare: «Ei ny tid er i emning». Det var tonefylgjet til ei stemning av misnøye med den allmenne sanninga at alt var såre vel, og at det trygge framsteget skulle halda fram. Den kompakte majoriteten kjendest kjøvande og nørte opposisjon mot dei rådande autoritetane med hegemonisk tyngde frå dei harde 30-åra, krigen, gjenreisinga, vaneframsteget og den frosne freden under den amerikanske atomparaplyen.

DEN HÅPEFULLE og godt fødde ungdomen var uhøfleg og respektlaus, høglydt og støyande. Det kom til uttrykk i musikksmak, livsstil og
kostyme: gutar med langt hår og skjegg, jenter utan behå, men med p-piller. Fargerike skjorter og kordfløyelsbukser på begge kjønn. Me var opptatt av både underlivet og dei store livsgåtene, for det var viktig å ha eit «rikt begrunnelsesliv». Me ville finna oss sjølve, og dette er som kjent eit sosialt prosjekt som kan fostra ny konformitet i tankar, ord og gjerning.

Utanskjers var det leiting etter råker i den kalde krigen, med atombomber og terrorbalanse, rasediskriminering og menneskerettar, kolonikrigar og Vietnam. Det var festivalar og hippiar i San Francisco i 67 og gatekampar i Paris i mai 68, men dei kom upassande nok midt i eksamenstida, og det var heller ikkje lett å finna forstokka nok professorar og studentbydirektørar å gjera opprør mot.

Somme prøvde å utvida medvitet med stoff og såg syner. Andre ville heller snevra inn og omvende seg til den maoistiske frelsesarmeen som hadde sett lyset og spreidde mørke. Kristne, grøne og verdikonservative ungdomar hadde sine eigne utgåver av 68.

DET FANST INGEN sekstiåttarar i 1968. Då blei me plasserte i ulike politiske og kulturelle båsar. Det var den ordhage sosiologen Nils-Fredrik Nielsen som spikra fast merkelappen i 1984 med boka Ekte sekstiåttere spiser ikke seipanetter. (Dette med «seipanetter» kom til fordi slik mat var lite raffinert og utan kulturell kapital for velutvikla 68-ganar, men også fordi Annette Seip var eit erketypisk 68-namn, slik Nielsen analyserte fenomenet.)

Sidan slo han seg på Tristesser i utvalg og presterte perler som desse: «Framtiden sto foran ham som en mur av muligheter»; «Da han hadde fylt femti, begynte han å gå i ungdommen»; «Faren med selvransakelse er at man risikerer å ikke finne noe»; «Enkelte grupper har så lav status at alle unner dem deres stolte fortid».

Nielsens verk var eit sjølvportrett av ein generasjons indre og ytre liv, ved éin av dei. Det er skrive mangt og mykje om 1968 og sekstiåttarar sidan, men framleis er ei samling petitar det mest berekraftige biletet.

DEN MEST FORMATIVE hendinga for meg i 1968 var invasjonen i Tsjekkoslovakia 21. august. Det var eit sjokk for alle som trudde på sosialisme med eit menneskeleg andlet, men også for ein liberal antimilitarist og fredsvenn som meg. Eg hadde vore i Praha og opplevd den euforiske våren då fridomen spratt ut og folk blømde. Nye venner som sprudla over av idear, skulle koma på besøk og kanskje studera i Noreg. Då eg møtte dei att året etter, sat dei og stura inst i ein mørk krok i ølstova, skotta varsamt rundt seg og talte lågt. Det sosiologiske instituttet deira var gjort om til ein kaderskule i marxisme-leninisme og historisk materialisme.

Bileta av sovjetiske stridsvogner mot sivile på Václavské námestí sat som spikra. Praha er ein fantastisk flott by, men det gjekk 50 år før eg orka å reisa dit att.

MYKJE AV DET som var i emning, fekk ein brå stopp. Det store ekkoet av 1968 der ute kom i Noreg i 1972. Men mykje har også levd vidare som varige endringar i mentalitet og omgangsformer, og i samfunns-
kroppen – både individuelt og kollektivt.

Ettersom åra har gått, er det blitt både fleire og færre sekstiåttarar, avhengig av kor vidt eller smalt ein avgrensar, og definisjonar er noko både ekte og uekte sekstiåttarar er hekta på. Femti år etter kan dei fleste frå den tida møtast og snakka med skjemt om såra sine. Det kan verka i arr frå fortida, men veteranane kan dela ei god flaske raudvin og kostelege krigsminne, sjølv om dei kjempa på kvar si side.

Andreas Hompland er
sosiolog og skribent.