Samferdsle

Jon Hustad

jon@dagogtid.no

Ein stor ferjedebatt går over landet. Nordland og Møre og Romsdal er dei store ferjefylka. Dei driv med elektrifisering. Stortinget ynskjer at klimautsleppa frå ferjer, som utgjer om lag éin promille av Noregs samla utslepp, skal bort. Men ein slik reduksjon er dyr, og fylka påstår at staten ikkje fullfinansierer omlegginga. Difor har dei sett opp prisane – kraftig. No går det føre seg ein maktkamp mellom fylka, staten og ferjebrukarane. Finst det ekstrapengar? Både det korte og lange svaret ser ut til å vera ja. Staten er meir enn viljug til å dela ut pengar til ferjene, og det til og med utan at ferjebrukarane har bede om det.

Skrømtskipet

Det er ikkje få som meiner at Hjørundfjorden er verdas vakraste fjord. Det påstår i det minste Hurtigruta, som pøser stadig nye reklamefilmar frå fjorden utover potensielle cruiseturistar. Men det har vorte ei slit å taka den vanlege ferja. Det er så mykje mas.

– Jon, sjå ut på fjorden. Ser du skrømtskipet?

– Ja, eg gjer då det.

Og jau, langt der ute ser eg ei ferje som heiter «Dalsfjord». Namnet er litt artig, for han som har betalt for drifta av den ferja med dine og mine pengar, er tidlegare samferdselsminister Jon Georg Dale. Han kjem frå Dalsfjorden, som ferja er kalla opp att etter. «Dalsfjord» har ein kostnad: 21,3 millionar norske kroner.

– Det må du skriva om! Høyrer du?!

Om lag slik går samtalane med ferjemannskapet når eg tek ferja for å vitja mor mi på aldersheimen. Ja, det kan verka litt vel lokalt å skriva om mi eiga ferje. Men ferjene er stamvegen til kystfolket. Utan ferjene stoggar faktisk Noreg. Men bør ferjene gå når det ikkje er folk eller bilar om bord? Har Noreg råd til å halda seg med endå ein flygande hollendar?

Hjørundfjorden er ein stor fjord, men det bur knapt folk her om vinteren. Dei siste hundre åra har folketalet vorte halvvert, og her bur no rundt 800 menneske. Rett nok er det teikn til at folketalet kan auka att. Turismen veks sterkt, og stadig fleire storfilmar vert lagde hit. Seinast no i sumar leigde Disney-konsernet ferja på fjorden for å filma kamphandlingar til Marvels Black Widow. I år ligg det an til at delar av den neste Mission Imposible-filmen vert lagde til Hjørundfjorden. Men sett vekk frå turisme er arbeidsplassane i fjorden innan landbruk og i eldreomsorg. Ja, det vert produsert mykje kraft i fjella, men krafta vert ført ut av fjorden og fører ikkje til mange lokale arbeidsplassar. Her er ingen industri, og i det siste har det gått tapt fleire arbeidsplassar etter nedlegginga av pelsdyrnæringa.

Same ruta i 50 år

Men også få menneske har rett til å koma seg fram. I 50 år no, heilt sidan skyssbåten til Ålesund vart nedlagd, har Møre og Romsdal fylkeskommune drive den same ruta – før på eiga hand, no i regi av Fjord 1. Per Sævik har tent milliardar på å kjøpa ferjeselskapa til Møre og Romsdal og Sogn og Fjordane. Men det er ei anna soge. Det er ikkje Sæviks feil at han fekk kjøpa noko som var verdt mykje, på billigsal.

Det er òg lenge sidan ferjene gjekk på dei fjordane dei hadde namn etter. Ferja «Hjørundfjord» er ei stor reserveferje for Fjord 1 og går inn på ei av hovudrutene når ferjer der skal haldast ved like. Ferja som går på Hjørundfjorden no, heiter «Eid». Ferja vi får sjå i Black Widow, heiter på si side «Goma», men ho er no teken ut av drift. I alle høve: Alle ferjene som dei siste femti åra har gått på Hjørundfjorden, har etter tur gått i rute mellom Sæbø, Leknes, Standal, Trandal og Skår.

Trandal og Skår har vore særleg avhengige av ferja, dei er nemleg veglause. Skår er ekstra særmerkt av di det no bur berre to eldre menneske der. Det såg ei stund ut til at det skulle koma ny aktivitet på Skår. Bygda er nemleg godt eigna til kraftproduksjon. Men NVE sa nei. Trandal er ei anna soge. Den bygda har fått ein eigen serveringsstad, som er særs populær i sumarhalvåret. Bygda har både rocke- og bluesfestival, som i løpet av ei helg kan trekkja til seg 2000 menneske.

Stykkprisfinansiering

No kjem vi til poenget: Staten løyver pengar til ferjesamband, og prisen per samband ligg fast: 21,3 millionar. Den summen kan så fylket fordele innanfor sambandet. Vert det drive billig, får fylket meir pengar til disposisjon. Dette er god gamaldags stykkprisfinansiering. I fjor fann fylkesadministrasjonen ut at dei ikkje lenger ville nytta pengar på Skår. Det går ein del diesel når ferja skal dit, om lag 400.000 kroner i året, og dessutan: Når ferja går dit, kan ho ikkje gå mellom Leknes og Sæbø, som er hovudruta. Administrasjonen la fram eit tilbodsdokument der Skår var ute, og det sjølv om ferja berre gjekk dit på såkalla signal. Ho gjekk altså berre dit når folk og bilar skulle til Skår og attende att. Fjord 1 vann som einaste bydar tilbodet på Hjørundfjorden.

Nedlegginga førte til ein del murring, og Ørsta kommune, som Hjørundfjorden er ein del av, klaga til fylket.

Då kan vi seia god dag til Frank Sve. Han har vore den store mannen på samferdsle i fylkeskommunen i mange år og leiaren for det største fylkeslaget til Frp i Noreg. Han tapte rett nok makt i haust, då MDG vart avgjerande for maktbalansen i fylket, men alle partia på fylket har no vorte samde om å nytta dobbelt så mange pengar på ferjer på Hjørundfjorden som før. Ei nedlegging av ei ferje til ei lita grend har ført til to ferjer i staden for éi. Ei planlagd innsparing på 400.000 har vorte ein utgiftsauke på over 20 millionar.

– Det var vel ikkje så lurt å leggja om den ruta? Folk var då nøgde med det gamle tilbodet.

– Hallo! Eg har vore ein god del inne i Hjørundfjorden. Eg skal lova deg at det har vore klaging frå turistane om sumaren når dei har måtte venta på Sæbø eller Leknes av di ferja skulle til Skår. Og kva med alle som skulle på bluesfestival i Trandal og opplevde at ferja var umogleg å nytta?

Staten betaler

– Men no går det eit skrømtskip på fjorden. Det er då tomt?

– He-he. Ja, eg ser at det kan verka som galskap, eg gjer det. Men no har vi fått på plass ei løysing som ikkje kostar fylket éi krone.

Staten, derimot, betaler litt meir enn ei krone. Staten betaler 21,3 millionar meir for ferjene på Hjørundfjorden enn han gjorde før. I staden for det som før var åtte heiltidsstillingar i ferjedrifta på fjorden, er det no 16. Ferjedrift har vorte ei av dei største næringane i Hjørundfjorden. Det er til dømes langt fleire tilsette på ferjene enn det er på dei tre butikkane ved fjorden.

Men korleis kan det ha seg at eit framlegg om å leggja ned ferja til Skår, førte til at staten no betaler Møre og Romsdal fylkeskommune 21,3 millionar kroner ekstra? Jau, staten betaler ikkje etter passasjerar, heller ikkje bilar; staten betaler etter ruter. Ein lur namnlaus byråkrat i fylkesadministrasjonen kom på at fylket no i grunnen hadde trong for to ruter på Hjørundfjorden. Det var visst umogleg å be Fjord 1 om å halda fram med Skår-ruta, for ho stod altså ikkje nemnd i kontrakten Sævik vann.

Fylkeskommunen søkte difor Samferdselsdepartementet om å få ha to ruter på fjorden. Ei rute som gjekk mellom Sæbø og Leknes, den kortaste turen på fjorden, og ei rute som går mellom Skår, Standal og Trandal. Då skjedde det magiske. Hjørundfjorden gjekk frå å kosta staten 21,3 millionar kroner til å kosta 42,6 millionar. Ein tiandedel av det Møre og Romsdal fylkeskommune nyttar til ferjer samla, går no til Hjørundfjorden. For igjen: Dei statlege løyvingane handlar ikkje om talet på ferjer, dei går heller ikkje til ei avgrensa geografisk område, løyvingane går til ei bestemt rute.

Bra for turismen?

– Poenget er at det har vore eit frykteleg styr å få tak i ferje på Trandal, seier Sve. – Dessutan kunne vi ikkje lata dei to eldre innbyggjarane på Skår sitja der utan ferjetilbod. No har vi fått det til slik at Trandal har fått eit mykje betre tilbod. Ja, i vinter går det kan henda eit skrømtskip på fjorden. Og ja, det ser heilt toskete ut, men til sumaren vil du få sjå noko heilt anna. Då kjem ferja ofte til å vera full av turistar til Trandal.

Det er ikkje så sikkert, om vi skal tru han som driv turiststaden Christian Gaard Bygdetun på Trandal. Daniel Storeide, som han heiter, reknar med at turistane i all hovudsak vil koma på same måten som før, via privatbåtar eller hurtigbåten han sjølv driv på fjorden.

– Det har seg nemleg slik at turistar ikkje forstår seg på signal. Dei nyttar ikkje det.

Signal er kompliserte saker for alle andre enn vi som nyttar det. Signal tyder enkelt og greitt at du ringjer ferja og bed dei henta deg. OK, det er litt meir komplisert enn det, for systema varierer litt, avhengig av oppsett avgang og kvar du vil av og på.

– Eg trur heller det vert ein nedgang i turistar som nyttar ferje etter dette, seier Storeide.

Dette er kan henda òg litt perifert, men den sentrale staden i Hjørundfjorden er det gamle kommunesenteret Sæbø, som er staden turistane orienterer seg ut ifrå. Hovudvegen over fjorden går mellom Sæbø og Leknes, men mange turistar har teke ferje frå Standal til Sæbø og Leknes. Turistane vil med dei nye ferjerutene ikkje vita at dei kan taka ferje til Sæbø og Leknes frå Standal. Ruta står nemleg ikkje i rutetabellen. Og til Trandal tek folk stort sett ikkje bil, sidan det ikkje går vegar frå Trandal.

Kva med varer?

Men ja, den nye ferja kan gå inn til sentrum av Hjørundfjorden, så sant du bed om det. Og slikt er det vanskeleg å finna ut av for tyskarar og franskmenn.

– Den nye ferja er betre for oss på Trandal i den forstand at vi kan koma oss oftare til Standal, og dei som skal på arbeid, kan i alle høve taka henne fram og tilbake til Sæbø via signal. Vi saknar rett nok rutene til Sæbø. Men eg har lite tru på at det vil betre tilbodet til turistane, seier Storeide.

Dessutan er det dette med varer. Christian Gaard treng store mengder øl, vin og mat. Dette har dei før fått frakta via varebil frå Sæbø, men no går det altså ikkje fast ferje mellom Sæbø og Trandal. Då kjem ikkje fraktebilane seg over.

– Vi arbeider med å finna ei løysing. Men det ser litt komplisert ut, førebels. Vi vonar at lastebilane kan få nytta den signalferja vi plar taka til Sæbø om morgonen, seier Storeide.

Det er nemleg slik at det ikkje lenger er lovleg å frakta varer på signalferjer, berre personar. Før tok mannskapet med seg post og trilla pallar inn på hjul, men no må post og varer ha fylgje med personar som tek ansvaret for dei. I dag hentar difor Storeide posten på Sæbø i eigen båt. I verste fall må Storeide no i tillegg taka eigen båt til Sæbø, der han må venta på ein varebil som så lastar av pallane. Pallane kan Storeide ikkje få opp i båten. Dimed må han med handemakt plukka varene av pallane og opp i eigen båt og så gjennomføra den same operasjonen i motsett rekkefylgje når han er komen heim til Trandal.

– Kva tykkjer du om pengebruken som visstnok har kome på grunn av dykk?

– Det var som éin sa det her ute: Det kjem frå same frakken, men frå ei anna lomme.

Sve forsvarer det heile med at for fylket vart dette den beste løysinga for å berga Skår.

– Dette er ei løysing som ikkje stel pengar frå andre føremål. Desse pengane frå staten kunne berre gå til denne ekstraruta. No er det dessutan eit mykje betre tilbod i hovudruta mellom Sæbø og Leknes. Hadde vi sett inn ei ekstraferje for å gje Skår eit tilbod innanfor den eksisterande ruta, måtte vi ha betalt sjølv.

– Men kva tykkjer du om den store ekstrabruken av pengar?

– No spør du meg om kva eg meiner om den statlege tilskotsordninga. Ho er steikje galen, heilt ko-ko. Nede i Sogn og Fjordane er dei ei rute som går éin gong i veka, men staten betaler like fullt. Vi må få plass noko som er logisk. No er det ingen logikk.

Her høyrer det med å nemna at eg gløymde å spørja Sve om namnet på den nemnde ruta i Sogn og Fjordane. Men det er mogleg han tenkjer på Florø–Stavang-ferja, som går éin gong i veka. Det er mogleg at dei passasjerane kostar staten meir enn dei på Trandal–Skår.

Kor mange tek så den nye ruta? Stor sett er ferja tom. Her ei veke var det seks bilar til saman. Andre stadar har Møre og Romsdal byrja med elferjer for å få ned CO2-utsleppa. Ferja mellom Leknes og Sæbø kunne før greia seg med 120 liter diesel i timen, no er krava til tempo så høgt at ho nyttar 300 liter.

Dag og Tid har ringt og sendt melding til han som hadde ansvaret for det statlege overføringssystemet, Jon Georg Dale. Vi har ikkje fått svar.