UTDANNING

RONNY SPAANS

ronny@dagogtid.no

Tala for Samordna opptak kom førre veke. Aldri før har så mange unge nordmenn valt høgare utdanning. 142.004 personar søkte seg til mange år ved lesesalen ved universitet og høgskular. Det er 6.417 fleire fyrstevalsøkjarar enn i 2017.

Det er rekordhøge tal, særleg på universiteta er dette synleg. Universitetet i Tromsø har størst vokster i fyrsteprioritetssøkjarar av alle universitet: Auken er 14,34 prosent. Så kjem NTNU, der er auken 7,2 prosent. Universitetet i Oslo melder òg om rekordhøge tal: 19.175 søkjarar valde universitetet i hovudstaden som fyrsteval. Ifylgje Statistisk sentralbyrå frå mars i år var 35,4 prosent av norske 19–24-åringar i høgare utdanning i 2017.

Vi kunne då førestille oss utdanningsløpet til desse unge, kunnskapshungrige studentane. Full av vitelyst og engasjement fyller dei seminarrom og auditorium, lyttar til førelesarar, les ihuga til eksamen og står med glans, før dei går i gang med neste studium, og endeleg fullfører utdanninga på normert tid.

Meir feil kan ein ikkje ta.

For det fyrste fullfører berre 38 prosent av bachelorstudentane i Noreg i tide, for mastergradstudentane er talet 40 prosent. Det kjem fram av den såkalla Tilstandsrapporten 2017, tala viser til studentar som byrja med desse løpa i 2013.

Men det som verre er, er at svært mange av dei som no har universitet og høgskule på fyrsteval i Samordna opptak, vil droppe ut alt etter det fyrste studieåret. Nesten halvparten av bachelorstudentane på humanistiske og samfunnsvitskaplege fag sluttar eller byter studium etter berre eitt år.

Det har nemleg vorte meir og meir vanleg å skifte utdanningsløp. Møter du ungdom i dag, fortel dei ofte at dei har ulike utdanningar i bagasjen. Til dømes ei sjukepleiarutdanning frå Bergen i kombinasjon med ein bachelor i humanistiske fag frå Tromsø. Det finst eit breitt spekter av kombinasjonar.

Shoppar unge utdanning i dag etter eige godtykke, slik folk vilkårleg shoppar matvarer på ein supermarknad? Resultatet er i alle fall at norsk ungdom går seinare inn i arbeidslivet enn ungdom i andre land. Om lag halvparten er over 25 år, og ein fjerdedel er over 30, når dei tek steget frå skulebenk til arbeid.

Ikkje uroa

Forskar Elisabeth Hovdhaugen meiner at det finst lyspunkt i situasjonen. Hovdhaugen arbeider både ved Institutt for pedagogikk, Universitetet i Oslo, og ved Nordisk institutt for studium av innovasjon, forsking og utdanning (NIFU), der har ho gjort undersøking på fråfall og fullføring i høgare utdanning..

– Dessverre finst det ingen tydelege tal på kor mange som skifter utdanning. Det botnar i at det er vanskeleg å jamføre ulike utdanningsløp, til dømes profesjonsutdanninga til sjukepleiar og bachelorutdanninga ved universiteta, der valfridomen i emne er stor. I tillegg endra vi utdanningssystemet dramatisk i 2003, frå hovudfag til master, så jamføring over lengre tid lèt seg vanskeleg gjera.

Hovdhaugen viser til ein viktig grunn til den store skilnaden mellom Noreg og andre land:

– Dei nordiske landa er unike i internasjonal samanheng, for vi krev ikkje studieavgift. I USA og England kostar ei utdanning frå 50.000 til mange hundre tusen i året. Dersom ein byrjar ei utdanning der, men undervegs oppdagar at det er feil val, fullfører ein likevel løpet av økonomiske grunnar. Det norske systemet med gratis utdanning gjev derimot rom for fleksibilitet og skifte av utdanning.

Hovdhaugen meiner det er positivt, og gjev mange grunnar til det:

– Om Samordna opptak opererer med rangerte lister, er det ikkje alle som er sikre i fyrstevalet sitt. Dei vil gjerne prøve ut eitt av to utdanningsløp, og dersom det fyrste ikkje fungerer, finn dei seg fort til rette i val nummer to.

Men eit skifte kan likevel innebera kontinuitet, presiserer Hovdhaugen:

– Ein student kan overføre studiepoeng frå den fyrste til den andre utdanninga. Fullfører ein til dømes ikkje ei sjukepleiarutdanning, kan ein ta med seg studiepoeng over på ei nærskyld utdanning, som psykologistudiet ved eit universitet. Eg underviser i pedagogikk, men på same institutt arbeider det folk med samfunnsfagleg bakgrunn. Det norske utdanningssystemet er fleksibelt, og det høver godt til fleksibiliteten ved ulike utdanningar: Dei lèt seg fint kombinere, seier Hovdhaugen, og held fram:

– Dessutan finst det ulike utdanningsløp som fyller ut kvarandre. Det finst såkalla tematiske masterutdanningar, til dømes master i leiing, som er fint å kombinere med master i ulike faglege disiplinar.

Overføringa av røynsle lèt seg gjera fordi studentar som regel ikkje gjer dramatiske endringar i studieval, strekar Hovdhaugen under:

– Undersøkinga eg utførte, viste at studentane i stor grad skifte utdanning innan det ein kan kalle den same sfæren. Det er berre ein liten prosent av studentane ved matematisk-naturvitskapelege fakultet som tek til med ei utdanning innan samfunnsfag eller humaniora, det same gjeld den andre vegen.

Studium kostar pengar

Einar Lie, professor i økonomisk historie ved same universitet, er meir uroa over det høge talet på fråfall og byte av utdanning.

– Det er både personlege, institusjonelle og samfunnsøkonomiske ulemper ved forseinka studieløp.

Det fyrste handlar om stort studielån og tapte inntekter for studenten. Den andre handlar om konsekvensane for universitet og høgskular:

– Å halde oppe studieplassar kostar pengar. Lærestadene er avhengige av løyvingar frå staten, og det skjer igjennom resultatbasert finansiering: Institusjonen får midlar for kvar student dei fører fram til eksamen. Med fråfall blir det trongare budsjettet og dermed dårlegare studiekvalitet, som får fylgje for dei attverande studentane. Dei får ikkje den rettleiinga og oppfylginga som er ynskeleg.

Lie fortel så om fylgjene det har for samfunnet:

– I Noreg brukar vi mykje pengar på å halde dei eldste lenge i arbeid, mellom anna gjennom ei gunstig ny pensjonsordning, den såkalla AFP-ordninga, der AFP kan takast ut samtidig som ein tek imot full lønn. Men det er ei kjend sak at produktiviteten minkar med åra. Det er gunstigare samfunnsøkonomisk å satse i den andre enden: Syrgje for at unge menneske blir tidleg ferdige med utdanninga og få dei over i arbeidslivet. Eg synest tilbodet med gratis studium er framifrå, men vi treng ikkje leggje opp til doble eller brotne utdanningsløp, seier Lie, og held fram:

– Kunnskapsdepartementet er merksam på problemet, dei vil at lærestadene skal stimulere studentane til å bli ferdige på normert tid, difor finst ordninga med studiepoengproduksjon. Men samtidig finst det ein skeivskap i systemet, for på den andre sida fylgjer studiefinansieringa ein heilt annan logikk. Norske studentar kan få finansiering av studia i åtte år – det er ikkje krav om at desse åra skal fylgje rett etter kvarandre. I grannelanda våre, Sverige og Danmark, er det maksimalt seks års finansiering.

I tillegg er Lie kritisk til den liberale ordninga med alderspoeng:

– I Noreg baserer studentar seg på alderspoeng i tillegg til karakterar når dei søkjer opptak til studium. Ein får to ekstra poeng i den såkalla ordinære kvoten for kvart år etter fylte tjue år. Samlar ein alderspoeng i fire år, gjev det åtte poeng, nesten like mykje som ein heil karakter. Her har alderen òg noko å seia. Ifylgje SSB er sjansen for å gjennomføre utdanninga større di yngre ein er ved studiestart.

– Burde ikkje politikarane leggja større vekt på dette?

– Eldre arbeidstakarar har sterke fagorganisasjonar i ryggen, det har ikkje studentane. Og på den andre sida dannar studentane ei ueinsarta gruppe med ulike interesser. Studentorganisasjonane er ikkje viljuge til å endre på den langstrekte studiefinansieringa. Og det finst knapt nokon offentleg debatt om dette temaet. Det bør koma, for dette er eit problem med konsekvensar for heile samfunnet.

– Må sterkare lut til

Eg spør Elisabeth Hovdhaugen om ikkje dei høge fråfallstala likevel er grunn til å rope varsku.

– Samfunnet må tole at unge prøver og feilar før dei finn ut kva dei skal studere. Samfunnsøkonomisk ville det kanskje koste meir å ikkje ha eit fleksibelt system. Dersom ein berre hadde høve til å velja studieretning éin gong, ville Noreg hatt langt færre med høgare utdanning.

Men ho er samd i at det høge talet på fråfall i det fyrste studieåret er problematisk:

– Norske universitet inviterer stadig oftare skuleelevar til informasjonsmøte og føredrag, men skal ein finne ut om dei trivst ved ei lengre akademisk utdanning, må det sterkare lut til. Andre land har innført tiltak som vi kan undersøkje nøyare, som systemet med «binding study advice» ved nederlandske universitet.

Ein kik på nettstadene til nederlandske universitet forklårar ordninga. Ho går ut på at nye studentar får ei tydeleg tilbakemelding på studieprogresjonen halvveges i det fyrste studieåret. Går det dårleg, får dei ei oppmoding om å skjerpe seg. Så fylgjer ei ny evaluering nokre månader seinare. Ved slutten av studieåret får dei eit «bindande studieråd»: Dersom dei ikkje har fullført nok studiepoeng, vil rådet vera negativt: Det vil seia at må dei avslutte studiet, og at dei ikkje kan registrere seg på same program dei komande fire åra.