Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

«Har smarttelefonar øydelagt ein generasjon», spurde den amerikanske sosialpsykologen Jean M. Twenge i eit mykje sitert essay i tidsskriftet The Atlantic i september 2017. Spørsmålet var av det svært spisse slaget – Twenge meinte ikkje å hevde at ein heil generasjon faktisk var øydelagd. Men i dette essayet og i boka iGen, som teksten var henta frå, argumenterer Twenge godt for at det er årsakssamanheng mellom framveksten til smarttelefonane og sosiale medium som Instagram og Snapchat på eine sida, og den ekstremt raske auken i talet på psykiske lidingar blant tenåringsjenter i den vestlege verda.

Apple lanserte den første iPhonen i 2007, og i åra som følgde, vart smarttelefonane noko nær allemannseige. 2012 var første året over halvparten av alle innbyggjarar i både USA og Noreg hadde ein smarttelefon, og i 2013 hadde heile 68 prosent av alle nordmenn ei slik maskin.

Og kring 2012 byrjar talet på psykiske plager blant ungdom –?først og fremst tenåringsjenter – å skyte i vêret både i Europa og i USA. I Noreg er auken markert for depresjon, men enda større når det gjeld angst: Talet på registrerte angstlidingar blant norske jenter i alderen 13 til 19 år vart meir enn dobla frå 2011 til 2020, frå kring 1500 til over 3300, syner tal frå spesialisthelsetenesta. Også spørjeundersøkinga Ungdata viser ei liknande utvikling blant norsk ungdom. Liknande tal finst frå ei rekkje vestlege land i same perioden.

Einsemd og angst

At to ting skjer samtidig, treng sjølvsagt ikkje å tyde at dei har nokon samanheng. Men Jean M. Twenge la i 2017 fram ei rekkje argument for at bruken av smarttelefonar og såkalla sosiale medium faktisk er årsak til psykiske lidingar blant ungdom. Eitt av dei er studiar som viser at jo meir tid tenåringar brukar med smarttelefon, jo meir truleg er det at dei har symptom på depresjon.

Samanhengane kan ha ulik karakter: Ei rekkje studiar viser samanheng mellom bruk av «sosiale medium» og oppleving av einsemd, og einsemd er i sin tur ofte årsak til psykiske plager. Overdriven skjermbruk gjev søvnmangel, som igjen kan føre til angst og depresjon.?

Twenge har fått mykje kritikk for å vere for kategorisk i konklusjonane sine, men fleire studiar dei siste åra støttar opp om påstandane hennar. I 2019 publiserte til dømes tidsskriftet The Lancet ein stor studie av over 10.000 britiske ungdomar frå 13 til 16 år. Forskarane følgde ungdomane gjennom tre år. I løpet av desse åra auka bruken deira av sosiale medium monaleg, og forskarane fann ein klar samanheng mellom bruken av sosiale medium og psykiske lidingar for jentene sin del – men ikkje for gutane.

Årsak og verknad

At det er samanheng mellom intensiv bruk av digitale medium og psykiske lidingar, verkar nokså klart. Så kan ein spørje seg: Kva veg går årsakssamanhengen? Er mobilane og sosiale medium årsak til dei psykiske plagene, eller er det dei jentene som slit mest, som brukar mest tid på appane sine? Det er openbert vanskelegare å svare klart på. Men om det ikkje er smarttelefonane og dei digitale media som er drivaren, blir auken i angst og depresjon blant tenåringsjenter det siste tiåret uforklarleg. «Vi vet ikke hva som ligger bak økningen i diagnostiserte psykiske lidelser hos tenåringsjenter», heiter det i ein artikkel frå Folkehelseinstituttet frå 2017. Men det er neppe endringar i diagnostikk, skriv FHI, for verken tenåringsgutar eller andre aldersgrupper viser same utvikling som tenåringsjentene.

I mangel på sikrare dokumentasjon kan ein likevel mistenkje at den konstante samanlikninga i sosiale medium er ein drivar for psykiske problem. Og sjølv om dei fleste ungdomar taklar dette greitt, vil også det uheldige mindretalet utgjere ei stor gruppe. Nesten 100 prosent av norske ungdomar over 12 år er no aktive på dei sosiale media, syner tal frå Barne-, ungdoms- og familiedirektoratet. 80 prosent av norske ungdomar brukar Snapchat, medan 65 prosent brukar Instagram og TikTok. 50 prosent av norske tenåringar brukar skjerm meir enn fire timar dagleg.