Kriminalitet

Per Anders Todal

peranders@dagogtid.no

I ein storby er det ikkje ei helg utan valdsepisodar, men den siste helga i Oslo skilde seg ut: Frå fredag til søndag registrerte politiet 16 valdelege, uprovoserte åtak på gata ulike stader i byen. Fleire av åtaka hadde preg av blind vald, somme av dei vart utførte av fleire gjerningsmenn, og mange av gjerningsmennene var tenåringar med innvandrarbakgrunn. Å snakke om ei valdsbølgje er forhasta: Kan hende var denne helga eit blaff. Men desse åtaka burde ikkje kome som ei overrasking verken for politiet eller for samfunnet elles, meiner Einar Haakaas.

– Eg trur dessverre at det vi såg sist helg, berre var ein forsmak. Eg er heilt overtydd om at det blir verre før det blir betre.

Haakaas er tidlegare journalist i Aftenposten og i dag frilansar og forfattar. I 2018 gav han ut boka Advarsel. Svenske tilstander i Norge, der han skildrar framveksten til kriminelle gjengar i Oslo, særleg Young Bloods på Holmlia, og den brutaliteten som ganske unge gutar i gjengane er i stand til å vise.

– Vi har sett ei utvikling i denne retninga ganske lenge. Det spesielle med det som skjedde sist helg, var at valden råka blindt, også i område der folk har kjent seg trygge. No ser vi at slike ting kan skje over heile byen. Når nokon blir angripen på vestkanten, reagerer samfunnet sterkare. Men i Groruddalen, på Mortensrud og på Holmlia har mange levd med slike problem i kvardagen lenge.

Råkar blindt

Haakaas trekkjer parallellen til skyteoppgjeret mellom medlemmer av B-gjengen og Young Guns på Aker Brygge i 2006. Da hadde fleire brutale gjengar vakse seg sterke i Oslo over lang tid, men etter Aker Brygge-episoden vart det sett inn langt større ressursar for å stogge gjengkriminaliteten.

– Kanskje kan vi få noko av den same reaksjonen no. Om valden råkar blindt, kan fleire identifisere seg med offera. Når dette kan råke kor som helst, blir folk meir engasjerte. Og det blir ei større samfunnssak når valden råkar etnisk norske borgarar, seier Haakaas.

– Vi har sett noko av det same i naboland som Sverige og Danmark. Mange av gjengane dreiv med kidnapping, vald og truslar innanfor sine eigne miljø i årevis, til dømes den assyriske mafiaen i Södertälje, utan at det vart ei stor sak av det.

– Men treng det å vere samanheng mellom gjengutviklinga i Oslo og valdsepisodane sist helg? For ein gjeng som gjer store pengar på narkohandel, er det berre dumt å drive med blind vald på gata?

– Det er veldig vanskeleg å seie. Det er rett at valden til gjengane brukar å vere målretta. Men vi veit at somme av gjengane i Oslo er under press, og somme av dei er delvis i oppløysing. Da kan du få ein del lause kanonar som driv med formålslaus vald. Og det forholdet til valdsbruk som har vakse fram i desse gjengane, kan få mange ulike utslag.

For ein ungdom som aspirerer til å bli med i ein gjeng, kan det vere eit mål i seg sjølv å vise at ein er kapabel til vald, meiner Haakaas.

– Ein kan oppnå respekt i miljøet ved å vise valdspotensialet sitt. Og i desse krinsane er det ikkje noko minus å bli arrestert. Ein vinn respekt ved å vise at ein kan bruke vald – og ved å vise at ein klarer å halde kjeft om ein blir arrestert. I gjengmiljøa vil mange heller sitje inne enn få bøter eller påtaleunnlating. Det er ein del av rolleforståinga.

«Stålkontroll»

Inntil for nokre få år sidan gav Oslo-politiet inntrykk av å ha full kontroll på kriminalitetsutviklinga blant ungdom i Oslo. Her i avisa sa ein politisjef i 2016 at Oslo-politiet hadde «stålkontroll» på dei såkalla unge gjengangarane, ungdom med meir enn fire straffbare forhold siste året. På same tid var politileiinga fullt klar over framveksten til gjengen Young Bloods på Holmlia, som mellom anna stod bak kidnapping, drapsforsøk og annan grov vald, og med mange unge rekruttar. I ein intern rapport frå 2016 heitte det at gjengen «nærmest har total kontroll over bydelen og miljøet på Holmlia». I boka Advarsel retta Einar Haakaas i fjor hard kritikk mot politiet for å ha dekt over problema.

– Det overraskar meg at politiet har neglisjert utviklinga så lenge. Dei seier: «Jau da, vi har problem, men vi har jo ikkje svenske tilstandar.» Men vi har dei same problema som dei har i Sverige, berre i ei mildare utgåve. Og i Oslo er det grobotn for same slag utvikling som i Sverige, og same mønster i utviklinga av gjengane, seier Haakaas.

– Eg var med i ein debatt på Arendalsveka i sommar, saman med justisministeren og politidirektøren. Der sa politidirektøren at «tilbakemeldinga frå Oslo er at vi har full kontroll». Men kva politisjef blir sitjande i jobben sin om han eller ho innrømmer at politiet ikkje har kontroll? Så lenge folk melder oppover i systemet at dei har kontroll over situasjonen, sit dei trygt. Og politidirektør og justisminister seier at vi ikkje har noko som liknar svenske tilstandar. Dei nemner alltid at vi ikkje har «no go-zones», område der politiet knapt kan gå inn. Men også i Oslo vi hatt episodar der gjengar har øydelagt politibilar og bombardert politiet med stein.

Såkalla nærpoliti

Den såkalla nærpolitireforma har gjort arbeidet med å kontrollere gjengane vanskelegare, meiner Haakaas. Reforma har medført det stikk motsette av det namnet tilseier: større sentrale einingar og færre politifolk som kjenner lokalsamfunna i bydelane godt.

– Eg trur vi må gå eit steg attende for å sjå kva som fungerer. Vi treng eit faktisk nærpoliti, ikkje berre eit nærpoliti i namnet. Det løyser rett nok ikkje alt: Det var ein lokal politipost på Holmlia, likevel vaks det fram ein kriminell gjeng der. Men det er viktig at politiet veit kven folk er, og viser at dei følgjer med. Når ein berre sender ut ein patrulje utan lokalkunnskap og politifolka sjekkar ID-en til alle ungdomar med hettegenser, kan ein skape fiendskap til politiet.

Haakaas meiner at politikarane har overlate for mykje av styringa med politiet til Politidirektoratet.

– Eg reagerer når justisministeren seier at politiet ikkje skal vere politisk styrt. I eit demokrati må jo politikarane vere villige til å fortelje politiet kva som er viktig for samfunnet. Men dette føyer seg inn i rekkja av område der politikarane har sagt frå seg makt.

Sosiale problem

Likevel er det grenser for kor mykje politiet kan gjere for å stogge valden og gjengutviklinga blant ungdom, meiner Haakaas. For ungdomskriminaliteten veks som regel ut av lokalsamfunn med store sosiale problem.

– Eg vart slått av dette da eg arbeidde med boka Advarsel og las gjennom dokumenta frå ein god del rettssaker. Det eg såg, var historier om barn og unge utan mål og meining. Når ein les om ein gut på 17 år som står i retten og fortel at han er familieoverhovud i ein heim med ei einsleg mor og sju barn med fleire ulike fedrar, gjev det ein idé om kva slag sosiale problem som ligg i botnen.

Veksande barnefattigdom er ein del av dette bakteppet. I Oslo lever kring 18 prosent av barna, nær 20.000 ungar, i det som blir kalla «familiar med vedvarande låginntekt», syner tal frå Statistisk sentralbyrå (SSB). Og på grunn av innvandring er det venta at denne prosentdelen vil auke i åra som kjem. Skilnadene er store mellom ulike delar av byen, og somme stader er fattige familiar i majoritet. På Nedre Tøyen lever 65 prosent av ungane i hushald med vedvarande låginntekt.

– Som ein svensk politisjef seier i boka Svensk maffia: Årsakene til gjengkriminaliteten er ikkje eit politiproblem, det er eit samfunnsproblem. Han brukar ei vektskål som bilete: I den eine skåla er det gjengen kan tilby: bilar, pengar, jenter og respekt. I den andre skåla ligg det samfunnet kan tilby, som er nesten ingenting. For mange unge er det mykje tyngre å ta seg fram i det normale samfunnet enn å finne ein plass i gjengen, seier Haakaas.

– Justisminister Jøran Kallmyr sa denne veka at fattigdom ikkje er noka orsaking for å banke opp folk, og det er openbert rett. Samtidig er det ein samanheng mellom fattigdom og kriminalitet?

– Heilt klart. Fattigdom og utanforskap pregar livet til mange ungdomar. Det kan vere mange slag utanforskap, og det kan gje mange utslag. Men dei kriminelle gjengane tek imot mange ungdomar og er villige til å bruke dei. Som ein svensk gjengleiar seier i Svensk maffia: «Når samfunnet stenger døra for desse unge gutane, opnar eg døra og helser dei velkomen.»

– Berre starten

Det finst ingen enkle løysingar på desse problema, meiner Haakaas.

– I dag har vi ikkje eit apparat som kan hindre framveksten av kriminelle ungdomsmiljø. Det krev ei svært stor satsing på barnevern, skule og andre tiltak. Og folk har jo prøvd å gjere noko. På Mortensrud, Holmlia og i andre bydelar har det vore sett inn ekstra ressursar i barnevernet og barne- og ungdomspsykiatrien, likevel er det mange det ikkje går bra med.

– For dei fleste startar problema i skuleåra, og det avgjerande er dei lokale oppvekstvilkåra. Vi ser at gjengane i dag er fleirkulturelle, ikkje etnisk organiserte, og dei har også mange etnisk norske medlemer. Dette handlar om kva haldningar og verdiar som dominerer i samfunnet der folk veks opp.

Haakaas ser ingen grunn til å tru på snarleg betring.

– Når vi ser fattigdomen i somme grupper, og den manglande evna samfunnet har til å ta tak i problema, er det klart at vi ikkje løyser dette over natta. Eg meiner vi berre har sett starten på eit større problem.

Tviler på tala

Om vi skal prøve å sjå lyst på det: Dei fleste former for politimeld kriminalitet har gått markert ned dei siste åra, også i hovudstaden. Og det som finst av statistikk på feltet, tyder ikkje på noka dramatisk valdsutvikling i Oslo. Rett nok syner statistikk frå Oslo-politiet at talet på politimelde valdstilfelle auka med 28 prosent frå 2009 til 2018, frå 5730 til 7310 tilfelle. Men denne auken kom etter fleire år med nedgang, og delar av auken kan forklarast med at politiet har prioritert familievaldssaker høgare enn før.

– Statistikken tyder på at valden i Oslo er på omtrent på same nivå som kring tusenårsskiftet?

– Eg synest det er vanskeleg å ta stilling til desse tala, og stoler ikkje alltid på at dei gjev eit rett bilete. Internt i kriminelle miljø blir jo ikkje valden politimeld. Men det er rett at valdsbruken i gatene auka rundt tusenårsskiftet, da byen sleit med barneranarar som var gjengangarar i statistikken.

– Er det ikkje ein fare for å overdrive problema med valdeleg ungdom etter ei helg som den siste, og framstille Oslo som ein langt farlegare by enn han faktisk er?

– Dette er jo heldigvis ikkje daglegdags for dei fleste av oss. Samtidig trur eg det blir brukt vald i lukka miljø heile tida, utan at vi andre ser valden, og utan at han blir meld til politiet. Utsette barn, unge frå lukka minoritetsmiljø og personar med tilknyting til gjengmiljøa møter nok denne valdsbruken nesten dagleg. No ser det ut til at valden òg råkar majoritetsbefolkninga. At det først no blir ein debatt om valdsbruken, er jo eit tankekors, seier Einar Haakaas.