Det er ulike meiningar om valdtektsstraffebodet bør reformerast eller ikkje. Nokre, slik som regjeringspartia, vil halde på dagens regulering. Andre, særleg SV og Amnesty, vil ha reform. Mange premissar er i spel – om internasjonal rett, påståtte manglar ved det noverande straffebodet, og dei få tiltalane og endå færre domfellingane for valdtekt i rettsapparatet. Det siste handlar rett nok mest om bevisproblem i valdtektssaker, som gjerne vil følgje med same kva (rimeleg) straffebod vi har.

Internasjonal rett legg plikter på oss, men viktigast her er det samla området for det straffbare. Kort sagt pliktar vi å gjere alle tilfelle av seksuelle krenkingar straffbare. Valdtektsstraffebodet er supplert av andre straffebod, slik som paragraf 297 om seksuell handling utan samtykke. Samla sett oppfyller vi dag dei internasjonale pliktene våre på området. Det kan likevel vere at vi kan nå ei (endå) betre seksualstraffelovgjeving. Her bør vi starte med å sjå etter manglar ved noverande regulering.

Valdtektsstraffebodet, som vart utvida seinast i 2000, dekker i dag dei krenkingane som synest mest nærliggande å kalle «valdtekt». Det skal òg lite til før det ligg føre «vold» eller «truende atferd» etter paragraf 291 bokstav a, slik at ein lett kjem i ansvar. Det er nok å bruke kroppsvekta si til å halde nokon nede, presse lår frå kvarandre eller rive av offeret trusa. Tilfelle av ufrivillig samleie vil oftast ha eit slikt element, eller at offeret er i ein «ute av stand»-tilstand. Andre tilfelle vil i så fall verte fanga opp mellom anna av den nemnde paragraf 297.

Uklar rekkevidde

Valdtektsstraffebodet i norsk rett er på mange måtar ei relativt streng regulering som famnar relativt vidt. Men kan det likevel rettast innvendingar mot reguleringa?

Det er sider ved straffebodet som er verde å ta opp til vurdering. Rekkevidda av straffebodet er til dømes uklar. Ikkje minst «ute av stand»-alternativet er lite presist og har ei uklar grense mellom anna mot paragraf 295 om misbruk av overmaktsforhold. At minstestraffa på tre år etter paragraf 292 stenger for meir nyanserte straffer, er eit anna problem. Særleg viktig vil det likevel vere om det er krenkingar som ikkje vert ramma av valdtektsstraffebodet, men som er like alvorlege som dei som vert det.

Her kan kritikarane av det noverande straffebodet ha eit poeng: Samleie med nokon som berre verbalt motset seg det, vil i dag ikkje vere valdtekt. Sjølv med eit lite valdselement, trer likevel den manglande respekten for motparten si avvising av handlinga fram som det alvorlege. Godtek ein det, vil visse tilfelle utan valdselementet vere likeverdige med tilfelle som i dag vert straffa som valdtekt. Paragraf 297 er her heller ikkje eit fullgodt alternativ. Spranget i strafferamme frå ti til femten år ved samleie og liknande handlingar, ned til eitt års fengsel etter paragraf 297, er stort.

Løyser reformframlegga dette problemet? Ja, men dei skapar samstundes nye. Eitt framlegg har til dømes vore å rekne tilfelle utan eit «oppriktig samtykke» som valdtekt. Då vert det eit spørsmål når eit samtykke til samleie er «oppriktig» meint. Er det tilfellet for ein impulsiv one-night-stand som ein angrar på, for den prostituerte som gjer det for pengane, eller for den som berre ikkje vil gjere partnaren vonbroten? Om ein er «oppriktig» samtykkande til sex, kan vere vanskeleg nok å vite for dei involverte i situasjonen, endå vanskelegare for domstolen i ettertid. I alle fall fortener mange slike tilfelle neppe merkelappen «valdtekt» sett opp mot tilfelle av trugslar og vald.

Utfordrande omgrep

Samtykkeomgrepet er i seg sjølv ei utfordring. Det er klart i ein del tilfelle, men notorisk uklart og vanskeleg i ein del andre. Den seksuelle konteksten er prega av at samtykke kan verte kommunisert på ulike, ofte implisitte og subtile, måtar. Å rekne tilfelle av «manglende samtykke» som valdtekt, vert lett for vagt. Det same gjeld «frivillig»-alternativet som no er avgjerande i svensk rett. Strafferettsleg sett vil det òg mangle samtykke i tilfelle som ein kanskje ikkje vil kalle «valdtekt». Feilaktige opplysingar vil fråkjenne eit faktisk samtykke strafferettsleg relevans og gjere til dømes ein kjøpsavtale til straffbart bedrageri. Men vil vi sette merkelappen «valdtekt» på den som oppnår samleie på grunn av falske lovnader om kjærleik og livslange band? Ei meir treffande presisering leier oss tilbake til slike vilkår som vi alt har i dag.

Skal vi gå vidare med reform, vil eg snarare tilrå at vi går ein noko annan veg: Vi bør for det første unngå meir lapping på straffebodet som vi så langt har halde på med. Dei som vil ha reform, har her eit for snevert blikk. Manglane i lovgjevinga i dag inviterer snarare til ei meir heilskapleg reform. Det har over tid vore ei breiare utvikling i synet på seksualbrotsverk, frå å verne «sedeligheten» og slike førestillingar over mot større respekt for og sterkare vern om den seksuelle sjølvråderetten til einskildindividet. Det kan tilseie at fleire kort i seksualstraffelovgjevinga bør delast ut på nytt. Målet bør først og fremst vere, på dette som på andre område i strafferetten, å nå ei samla sett balansert og nyansert lovgjeving. Slik sett er dei andre straffeboda like viktige å ta opp til vurdering som valdtektsstraffebodet åleine.

Ein meir farbar veg

At debatten så langt har vorte ein kamp om valdtektsomgrepet, gjev oss òg grunn til å spørje om dette omgrepet framleis fortener ein plass i lovgjevinga. Strafferetten bør henge saman med daglegspråket vårt, men tidvis er det tenleg om strafferetten bryt nytt land. Kanskje bør valdtektsomgrepet erstattast av fleire og meir nyanserte omgrep og strafferammer for ulike former for krenkingar. Med både endra verdiar og endringar i seksuelle praksisar, mellom anna blant unge, kan det vere ein meir farbar veg for å nå fram med normene enn det politiske markeringar i form av strenge minstestraffer er.

Skal vi endre på rekkevidda av straffebodet, bør vi vurdere å la det ramme også tilfelle der motparten utvitydig avviser den seksuelle omgangen. Har ein tydeleg markert motvilje, har ein teke sin del av ansvaret for det som elles kan vere ein uklar situasjon for begge partar. Ansvaret må då klart ligge på den som ikkje respekterer dei sette grensene. Eit slikt alternativ, som er inspirert av den nylege tyske reforma på området, vil løyse problemet med verbal motstand, utan å gje straffebodet både den vide rekkevidda og den uklarleiken som ein del andre reformframlegg gjer.

Jørn Jacobsen

Jørn Jacobsen er professor ved Det juridiske fakultetet ved Universitetet i Bergen og aktuell med boka Valdtektsstraffebodet. Gjeldande rett og spørsmålet om reform.

Strafferett

Jørn Jacobsen